|
CAHİD KAZIMOV,
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspirantı
MAHMUD KAŞĞARLININ «DİVAN» INDA
ŞƏHƏR ADLARI (ÇOXADLILIQ MƏSƏLƏLƏRİ)
Azərbaycan onomastikasında
gedən proseslər.
Respublika konfransının materialları. Bakı 2008, s. 67-71.
Qədim türk onomastikası mürəkkəb və mütəşəkkil
bir sistemdir. Buna görə də bu məsələ qədim türk onomastikasının
formalaşması və işlənmə xüsusiyyətlərinin qanuauyğunluğunun
tam öyrənilməsinə sistemli yanaşmanı tələb edir. Qədim türk
onomastikası dedikdə XIII yüzilliyə qədər (monqol istilasına
qədər) abidələrdə, lüğətlərdə inkasını tapmış bütün onomastik
adların toplusunu dərk edirik.
Qədim türk onomastikasının, toponimikasının
altsistemlərinindən birini şəhər adları təşkil edir. Bu sistem
vahid və hərtərəfli tədqiqatlar obyekti olmayıb, baxmayaraq
ki, toponimik ekskurs olmadan türk dillərinin tarixi və nəzəriyyəsi
ilə əlaqədar bir sıra problemləri həll etmək mümkün deyil,
xüsusən də Mahmud Kaşğarlının «Divan»ındakı xüsusi adların
tarixi-etimoloji cəhətdən analizini vermək çətindir. Mövcud
olan təhlilllər öz-özlüyündə müxtəlif müəlliflərin pərakəndə,
çox zaman isə ziddiyyətli fikirlərindən ibarətdir, adətən
bu cür nöqteyi-nəzərlər, baxışlar bu və ya digər onomastik
adın formalaşmasının müəyyənləşdirilməsi ilə lokallaşır.
«Divan»da 96 şəhər adı haqqında məlumat verilmişdir.
BALIQ şəhəri haqqında. Bu adla üç şəhərin
adı qeyd olunur. 1) Balık- islamdan çox öncə türk dilində
«sığnaq, qala, şəhər»lərə verilən ad; 2) BEŞ-BALIK- Göytürklərdən
uyğurlara keçən tanınmış bir türk şəhəri. 3) YANĞI BALIK və
yoxud YENGİ BALIK- Uyğur şəhərlərindən biri.
Ümumiyyətlə, balık komponentli oykonimlərə
Orxon-Yenisey abidələrində də rast gəlirik. Bu fakt həmin
oykonimin tarixiliyini göstərməklə yanaşı, geniş və müxtəlif
adlar adı altında yayıldığını da göstərir. Məsələn, Beşbalık
oykoniminə Bilgə xaqan, Kül çor və ya ihe-Huşotu abidələrində,
11; Baybalık oykoniminə Şine-Usu və ya Moyun Çor abidəsində;
Toğu balık oykoniminə Kül tiqin, 4 və Bilgə xaqan abidələrində,
30; Koçu balık və Süğçu balık oykonimlərinə IV uyğur əlyazmalarında
rast gəlirik [4; 1, s. 24].
Ahmed Caferoğlu türk toponimlərindən bəhs
edərkən yazır: «Bu qədər incə düşünən bu türk mütəfəkkirinin
əməyi, türklüyün hər elm sahəsində öz keçərliyini isbat etmiş
və doqquz yüz illik türk çoğrafiyasının və toponimikasının
da şeyhlik payesini Kaşğarlıya vermişdir. Elmi baxımdan, ilk
olaraq Kaşğarlı Mahmudun üzərinə əyildiyi türk yer adlarının
yarısının və örgüsünün bir takım xüsusiyyətləri vardır. Çünki
türkün və ümumiyyətlə, bəşəriyyətin də beşiyi sayılan Orta
Asiya, eyni zamanda türk yer adlarının da doğuşunu hazırlayan
bir sahə olmuşdur. Burası, qədim tarixi bir çox millətlərə
keçid vermiş, yerləşmə və daşma qaynağı olmuşdur. Tarixi qaynaqların
işığı altında VI-VII yüzilliklərdə burada Göktürk dövləti
qurulmuş, b a l ı k, oba, yazı, yurt, yış tagözü, yal, kaş
və əmsalı kimi ilk köçəbə dövlət çoğrafiya məfhumları təşəkkül
etməyə başlamışdır. Daha sonraları Göktürk dövlətinin yerini
alan Uyğur xanlığıında, türk yer adları sistemi daha verimli
gəlişmələr saxlamışdır. Müxtəlif dinlərə intisapta heç bir
əngələ rast gəlməyən bu türk xanlığı dövründə, köçərilikdən
yerəşik həyata keçiş, türk çoğrafiyasını, geniş bir yabançı
təsir sahəsinə aparıb çıxarmış və şəhərlərdə yerləşməyə başlayan
türk cəmiyyətinin yer adları sistemi dəyişməyə üz tutmuşdur.
Türk adlı yeni şəhərlər, b a l ı k l a r törəməyə başlamışdır.
Türk yerləşmə və iskanının ilk yer adına aid ünsürü olaraq
irəli sürülən bu b a l ı k kəlməsinin törəyişi VII yüzillikdəe
etibarən türk dövlət və kültür təşkilatı içərisində yer tutmuş,
yerinə və kaviminə görə xüsusi mənalar almışdır. Əslində kəlmə
dövlət təşkilatında, rəsmən «şəhər, qala» mənalarında istifadə
edildiyi halda, XI əsr Arğularında «çamur, palçıq» mənalarında
işlənmişdir Eyni simvolik kəlmə köçəri türk mühitində yurt
kəlməsi ilə dəyişdirilmişdir. Çeşidli mərhələlər keçirən türk
yer adları sistemi, zamanla türk tayfalarının yayımına və
gəlişməsi ilə bağlı qalaraq, olduqca zəngin bir yapı xarakterinə
sahib olmuşdur. Kaşğarlının «Divan»ında işlənmiş dövrün yer
adları xəritələrdə olanlardandır [2, s. 42-43].
«Divan»dakı digər şəhər adlarından biri «ORDU»
adlanır. Ordu sözünün lüğətdə 5 mənası göstərilib. Onlardan
ikisi toponimik vahiddir. Balasağun yaxınlığında bir şəhərin
adıdır. M. Kaşğarlı məlumat verir ki, Balasağun şəhərinə də
«KOZ ORDU» deyirlər (MK, 1, 124). Həmçinin xaqanın oturduğu
şəhərə də «Ordu» deyirlərmiş. Xaqanların yaşadıqları Kaşğar
şəhərinə «ORDU KEND» deyilirmiş (MK, 1, 124).
Bu toponimik vahidin üç mənası lüğətdə aşağıdakı
kimi təqdim olunur: 1) ordu: ordu başı= Xaqanların döşeyicisi,
yayğıçısı; 2) ordu: Siçan və göstəbək kimi yerdə yaşayan heyvanların
yuvası; ordu: ordu tal= hamam otu- iki dialekdə; türk və türkmən
dialektlərində (MK, 1, 124).
Çoxadlılıq «Divan»da təsvir olunan şəhər
adlarının başlıca xüsusiyyətlərindən sayıla bilər. Məsələn,
eyni şəhərin 5 adına rast gəlmək olur. Türkistanda ASBİCAB
şəhəri var. Onun digər adları bu cürdür: İsbicab, Sayram,
Sayzam, Çimkend (MK, 1, 30-38); Daşkənd (Taşkend) şəhərinin
iki adı vardır. Biri ŞAŞ, digəri isə TERKEN. Balasağun şəhərinin
də iki adı göstərilib: Koz ordu və Kuz uluş.
Çoxvariantlılıq «Divan»da təsvir olunan şəhər
adlarının digər əlamətlərindəndir. Məsələn, KOÇU şəhərinin
üç variantına nəzər yerirək: Köçe, Küçe, Küşen. Taraz şəhərinin
Talas və Tıraz variantları mövcuddur.
Eyni şəhər adının fərləndirici əlaməti göstərilir.
Məsələn, Talaş, Talas şəhərinin Kiçi və Kümi kimi fərqləndirici
leksik vahidləri özünü göstərir.
Uyğurlarda olan Balık adlı şəhəri fərqləndirmək
üçün Beş və Can appelyativlərindən istifadə olunmuşdur: BEŞ-BALIK
və CAN-BALIK (MK, 1, 113, 379; 59, 394).
Şəhər adının variantları fonetik cəhətdən
fərqli görünür. Məs.: AŞÇAN= Çinə gedən yol üzərində qonaq
yeri olan şəhərin adı (MK, 1, 137-23). Fonetik variantı- AŞIÇAN.
Lüğətdə təkvariantlı şəhər adları da çoxdur:
BEŞ= Göktürklərdən uyğurlara keçən tanınmış bir türk şəhəri
(MK, 1, 113, 379); CAN= bir uyğur şəhərinin adı (MK, 1, 113);
YANĞI= bir uyğur şəhərinin adı (MK, 1, 113, 379).
«Divan»da təsvir edilən şəhərləri inşa edənlərin
də haqqında məlumatlar verilmişdir. Məsələn, BARÇUK şəhərini
Əfrasiyyab qurmuşdu (MK, 1, 381, 466). Və ya, Kaz oynı= Kazın
qurduğu indiki Qəzvin şəhəri (MK, III, 149).
«Divan»da şəhərlər oğuz və qıpçaq şəhərləri
olmaqla iki qrup üzrə verilmişdir. 1) Oğuz şəhərlərinin adları:
Farap, ikinci adı Karaçuk (MK, 1, 487); Karnak=bir oğuz şəhəri;
Sepren\\Sapran, Sitgün, Suğnak 2) Qıpçaq şəhərlərinin adları:
Ferqana=Türklərin «Özkend» dedikləri şəhərin adı (MK, 1, 344,
380, II, 285); Hotan- Xotan; Itlık= Tıraza yaxın bir şəhərin
adı (MK, 1, 98, 503); Kaşğar= Doğu türk elində tanınmış şəhər
adı (MK, 1, 10, 30, 124 və s.); Kençek Senğir=Talas yanında
Qıpçaq sərhəddi olan şəhərin adı (MK, 1, 480).
«Kaşğarlının bəhs etdiyi başlıca oğuz şəhərlərinə
gəlincə bunlar Sabran, Sitkün, Suğnak, Karnak və Karaçuk şəhərləridir.
Kaşğarlı bunların oğuz şəhəri olduğunu bildirməklə eyni çevrədə
kaydettiyi Sayram (isficab-Beyza) şəhəri haqqında bir məlumat
verməmişdir. Görünüşə görə Sayram, Karluk şəhərlərindən olmuş
və bu şəhər bəlkə də Oğuz-Karluq sərhəddini təşkil etmişdir.
Adıçəkilən şəhərlər haqqında F.Sümer tərəfindən etiraflı məlumatlar
verilmiş, yerləri də təsbit edilmişdir. Eyni şəhərlər və onların
adları barədə «Divan»ana və İslam tarixçilərinin əsərlərinə
istinad edən türk alimi F.Köprülü də ətrafli bilgilər vermişdi
[5, s. 38; 6, s. 117, 118; 3, s.30].
Diqqəti cəlb edən şəhər adlarının bəziləri
həm də bölük adı kimi təqdim olunur. Məsələn, BULĞAR= 1) Türklərdən
bir bölük; 2) İdil boyunda tanınmış qədim bir türk şəhəri
(MK, 1, 30, 32, 437, 456; MK, II, 67, 225); Taşkend (Şaş,
Terken)= Türküstanda tanınmış şəhər adı (MK, 1, 443, III,
150).
«Divan»da şəhərlərin coğrafi koordinatları
göstərilir. Məsələn, Katun sını\\Katun sini şəhərinin Çin
ilə Tenğut ölkəsi arasında yerləşdiyi göstərilir (MK, III,
138); Kayas, Saplıg, Ürünğ, Kara= Toxsı və Cigil ölkəsində
şəhər adları (MK, III, 172).
«Divan»da m a n komponentli şəhər adlarına
təsadüf olunur: Mankent= Kaşğar yaxınında bir şəhər adı (MK,
III, 157), Man kışlag (Öğuz ölkəsində bir şəhər adı (MK, 1
465, III, 157).
«Divan»da eyni şəhər adının həm qısa, həm
də mürəkkəb formaları özünü göstərir. Məsələn, müqayisə et:
Merv= Turanda bir şəhər adı (MK, III, 149), Merv- eş- şahıcan-
eyni şəhərin başqa adı (MK, III, 149).
«Divan»da şəhərin kiçikliyi, böyüklüyü, eyni
zamanda tanınan olması da qeyd olunmuşdur. Məsələn, Sekirme=
Xotan yolunda kiçik bir şəhərin adı (MK, 1, 490), Semerkand\\Semizkend-
tanınmış şəhər adı (MK, 1, 144; III, 150).
«Divan»da eyni onomastik vahid həm şəhər,
həm şəxs, həm də ulus adı kimi təsvir olunur. Məs.: Türk=
Türk elində bir şəhər adı (MK, III, 320), Türk= Nuh yalvaç
oğlu Yafesin oğlu (MK, 1, 28, 350), Türk= ulus adı (MK, 1,
3, 4, 10 və s.).
Şəhər adının cüzi şəkildə dəyişdirilmiş forması
yoxuş adına verilmişdir. Məs.: Yafgu=Barsgan yaxınında bir
şəhər adı (MK, III, 32), Yavart= bu şəhərə yaxın bir yoxuşun
adı (MK, III, 32).
Həm şəhər, həm də dərə adı kimi təsvir olunanlar:
Yavınç= 1) Ilaya yaxın bir şəhər adı; 2) bir dərə adı (MK,
1, III, 375).
Kent\\kənd komponentli şəhər adlarına da
rast gəlmək olur: Yarkent= bir şəhər adı (MK, I, 484); Yenkent=bir
şəhər adı, III, 149, 150- bu şəhərin bir adı da Dizruyin adlanır).
Beləliklə, Mahmud Kaşğarlının «Divan»ı əsasında
qədim türk şəhər adlarının öyrənilməsi sahəsində düzgün sistemlə
yanaşma, həm türk, həm də ümumi toponimikanın tarixi və nəzəriyyəsinin
qaranlıq qalmış məsələlərinə də aydınlıq gətirə bilər.
Bundan əlavə, həmin dövrlərdə qədim şəhər
adlarının formalaşmasına həlledici təsir göstərmiş faktorlar
da müəyyənləşir. İctimai-siyasi hadisələrin, dinin və s. təsiri
inkaredilməzdir. Toponimiyada digər onomastik vahidlərdən
fərqli cəhət coğrafi nomenklaturanın üstünlüyüdür.
ƏDƏBİYYAT
- Quliyev Ə.A. Qədim türk onomastikasının
leksik-semantik sistemi. Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı.
Bakı, 2003, s. 24.
- Caveroğlu Ahmed. Kaşğarlı Mahmud. İstanbul,
2004, s. 42-43.
- Reşad Genç. Kaşğarlı Mahmuda göre XI yüzyılda
türk dünyası. Ankara, 1997, s.30 .
- Rəcəbov Ə, Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri.
Bakı, 1994.
- Sümer F. Oğuzlar. s. 38 .
- Köprülü F.. Türk edebiyatında ilk mutasavviflar.
II . Baskı , Ankara , 1966, s . 117, 118.
|
|