MAHMUD KAŞĞARLININ «DİVAN»INDA OĞUZ BOYLARI

Elmi axtarışlar, XXVII toplu. Bakı, "Səda", 2006, c. 134-139.

Türk tayfalarının etnik tarixini, etnogenezini öyrənməkdə qədim qaynaqlar əsaslı rol oynayır. Belə etibarlı və möhtəbər mənbələrdən biri Mahmud Kaşğarlının «Divanü luğat-it-türk» əsəridir. Dil və dialekt materiallarından kənarda «Divan»da toplanan informasiyalar arasında təsvir olunan dövrün türk toponimikasına, etnonimiyasına aid olanlar, türk etnik tarixi və mədəniyyəti baxımından fövqaladə əhəmiyyət daşımaqdadır. İlk dəfə olaraq Mahmud Kaşğarlının sayəsində XI yüzillik türk dünyasının coğrafi yayımını, arealını çızmaq imkanı əldə edilmişdir. Gəzdiyi və dolaşdığı ərazilər, incələmə imkanları Mahmud Kaşğarlının toponimik və coğrafi biliyi, digər Ərəb və İran qaynaqları ilə qarşılaşdırılması nəticəsində elmi reallığa əsaslandığını göstərməkdədir. Biliyini qiymətləndirmək və oxucularını təmin etmək məqsədilə «Divan»da ayrıca bir türk xəritəsinin verilməsi də yaddan çıxmamışdır. Bu qədər incə düşünən bu türk mütəfəkkirinin əməyi hədər getməmiş, türklüyün hər bir elm sahəsində isbat olunmuş və doqquz yüzillik türk coğrafiyasının və toponimikasının təsvirini və şərhini Mahmud Kaşğarlıya qismət etmişdir.

Mahmud Kaşğarlının «Divanü luğat-it-türk» əsəri türk dilləri və mədəniyyətinin tam mənası ilə tarixi xəzinəsi sayıla bilər. Əsasən türk dilinin ərəbcə atbaşı getdiyini göstərmək məqsədilə yazılsa da, lüğətdə zaman-zaman türk dünyasının dili, mədəniyyəti, etnoqrafiyası, folkloru, siyasi və etnik, sosial və kültürel, iqtisadi durumu, sosial təbəqələr, toplum münasibətləri, dini inanış və adətlər və s. öz əksini tapa bilmişdir.

Qaraxanlı türklərində təsadüf edilən xüsusi adlar qədim türk onomastik sisteminin tərkib hissəsini təşkil etməkdədir. Qaraxanlıya məxsus onomastik leksika Mahmud Kaşğarlının «Divan»ında və Yusif Balasaqunlunun «Kutadğu bilig» kimi əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu əsərlərdə çoxsaylı boy adları, yer və şəxs adları da diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan Mahmud Kaşğarlının «Divan»ı canlı ensiklopediya səciyyəsi daşıyır və o dövrdə təsadüf edilən onomastik vahidlərlə zəngindir [8].

Mahmud Kaşğarlı bir coğrafiyaşünas kimi türklərin yaşadıqları şəhər, kənd, dağ, çöl, dərə, göl və s. adlara öz münasibətini bildirmişdir. O, bu məqsədlə qeyd etmişdir ki, barəsində yazdığım dağlar, çöllər, dərələr, sular, göllər islam türklərinin ellərində olanlardır. Çünki dillərdə dolaşan bunlardır. Bunları tanınmış olduqları üçün yazdım; tanınmamış olanların bir çoxlarını buraxdım. Müsəlman olmayan türk ellərindən bir çoxunu daha yazdım; digərini yazmadım; çünki onları yazmaqda bir fayda yoxdur. Türk dilinə sonradan daxil olan kəlmələri yazdım; kişi və qadın adları da yazılmadı. Bunlardan ancaq doğru bilinməsi üçün çox istifadə olunanlar, hər kəs tərəfindən tanılan adlar yazıldı (MK, 1, 24, 28).

Böyük türkoloq «Divan»da həm türk mənşəli, həm də qeyri-türk boyları tarixi-etimoloji cəhətdən təsvir etmişdir.

Ahmed Caferoğlu yazır ki, sözlükdə ən çox kavim adları ilə rastlaşırıq. Kaşğarlı türk boyları arasındakı dolaşmaları sayəsində bir çox boy, uruk adlarını təsbit etmişdir. Fəqət sözlüyün yükünü artırmamaq üçün böyük bir sayı təşkil edən türk soy və oymaqlarına «Divan»da yer verilməmişdir. [1]

900 illik tarixə malik olan bu əsər müasir türk xalqlarının və onların dillərinin inkişaf yolunu düzgün müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu «Divan» vasitəsilə hazırda mövcud olan və olmayan bir sıra etnik dil qruplar və eyni etnonimlərdən yaranmış toponimlər haqqında məlumat əldə etmək mümkündür.

Mahmud Kaşğarlı «Divan»ında türk ulusunun boyları haqqında verilən məlumatların öyrənilməsi, onların areallarının dəqiqləşdirilməsi Azərbaycan xalqının qədim və zəngin mədəniyyət tarixinin bəzi problemlərinin həlli üçün əhəmiyyətlidir. [3]

Türklüyün altun deyilən dövründə (X-XI yüzilliklər) qəbilə, tayfa adları «boy» sözü ilə öz ifadəsini tapmışdır. Boy anlayış etibarilə Oğuz elini meydana gətirən, onların təşəkkülünə səbəb olan toplum idi. Boy məzmunca eldən (budun-xalq) kiçik, obadan böyük idi. Mahmud Kaşğarlının, əsasən, boy sözünün oğuzca olduğunu bildirməsi və 24 oğuz qolundan hər birini bu adla ifadə etməsi də həmin cəhətə fikir verməsindən irəli gəlir. F.Sümər də «Oğuzlar» kitabında Sır-Dərya oğuzlarının XI yüzillikdə 24 boydan ibarət olduğuna işarə etmişdir [5].

«Divan»dakı etnonimlərdən bəhs edən V.Bartold, S.Kləştornıy, X.Xasanov və başqaları Mahmud Kaşğarlının oğuzlar, onların mənşəyi, tarixi taleyi və yerləşdiyi ərazilər haqqındakı verdiyi dəqiq informasiyaları, çəkdiyi xəritəni yüksək qiymətləndirmişlər [2].

Mahmud Kaşğarlının «Divan»da verdiyi məlumatlara görə, Oğuz boyları bir-birini mənsub olduqları adlarla tanıyırmışlar. Oğuzlardan bir-birini tanımayan iki adam üzbəüz qarşılaşdıqda əvvəlcə salamlaşarmışlar, sonra isə «boy kim» deyə soruşarmışlar. Bu, replika «Hansı boydansan?» deməkdir. Sualın qarşılığı kimi, məsələn, Salğur deyə cavab verərək mənsub olduğu boyun adını söylər. Bu cəhət oğuzların yaşayışında, həyat tərzində oğuzların oynadığı rolu bildirirdi. Bununla yanaşı, 24 oğuz boyunun damğaları da var idi, bu damğalar vasitəsilə də bir-birilərini ayırd edirdilər, fərqləndirirdilər.

Boyların başında bəylər dururdu. Bəylərin idarəsi altındakı bölgəyə «beq eli» deyilirdi. Mahmud Kaşğarlının adını çəkdiyi Beqdeli (Bəydili) tayfasının da adı, fikrimizcə, «Beq eli» (bəy eli) ifadəsi ilə bağlı ola bilər. Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndi yaxınlığındakı «Bəydili arxı» yer adı da, şübhəsiz ki, həmin adın daşıyıcısı ola bilər.

M.Kaşğarlı «Divan»da «töre» sözündən istifadə etmişdir. O, «el töri yetilsin» = vilayət, el barışa qovuşsun» cümləsində bəyin vəzifəsinin nə olduğunu anladır.

Mahmud Kaşğarlı, ümumiyyətlə, boydan danışarkən belə bir fikir işlədir: «Boyda çoxluq üzündən tükənmə yoxdur». Bu, boyun zaman-zaman bəzi fəlakətlərə düçar olunduğunu, amma heç vaxt tükənmədiyini, yox olmadığını ifadə etməkdədir. «Divan»da «boy iki bile alkıştı» cümləsi iki boyun bir-birlərini yox olacaq vəziyyətə gətirdikləri anlamında başa düşülməlidir. Bu, hər hansı bir boyun bir boyu dövlət işlərinə görə cəzalandırılması kimi də izah oluna bilər.

Amma, sözsüz ki, oğuz boylarının zaman-zaman fəlakətlərə uğramasının başlıca səbəbi yağma axınları və fateh hərəkətləri olmuşdur. Mahmud Kaşğarlının oğuz boyları ilə bağlı işlətdiyi kıyım (Düşmən gəlməsi üzündən bir vilayət xalqının qorxu ilə dəhşətə düşməsi), tezgi (Tezgi buldu. Düşmən gəlməsi üzündən xalq arasında ürküntü oldu), ürkün (Düşmən gəlməsi üzündən xalq arasında düşən ürküntü), buldak (Düşmən gəlməsi üzündən xalq arasında meydana gələn qarışıqlıq) və belinq (Düşmən gəlməsi üzündən xalq arasında baş verən təlaş, ürküntü). [6]

Mahmud Kaşğarlı «Divan»da boyları kök və ana olmaqla iki qrupa bölür. «Türk ulusunun boyları»ndan danışarkən böyük türkoloq yazır: «Türklər əslində iyirmi boydur. Bunlardan hər bir boyun bir çox oymaqları vardır ki, sayını ancaq ulu tanrı bilir. Mən bunlardan kök və ana boyları saydım; oymaqları buraxdım. Yalnız hər kəsin bilməsi üçün gərəkli olanı, oğuz qollarını və heyvanlarına vurulan belgələrini yazdım. Bundan başqa, hər boyun yerləşdiyi yeri də bildirdim. Məsələn, Bizans-Rum ölkəsinə ən yaxın olan boy Beçenekdir; sonra Kıfçak, Oğuz=Uğuz, Yemek, Başqurt, Basmil, Kay, Yabaku, Tatar, Kırkız=Kırğız. Kırğızlar Çin ölkəsinə yaxındırlar. Bu boyların hamısı Rum ölkəsi yanından doğuya doğru uzanıb gedir: Çığıl=Çiyil, Toxsi, Yağma, Uğrak (+), Çaruk = Çarık, Çomul, Uyğur, Tanqut, Xitay=Kitay. Kitay ölkəsi Çindir. Bu boylar güney ilə quzey arasında yerləşir. (MK, 1, 28).

Mahmud Kaşğarlı boyların adları ilə yanaşı, digər tipik-xarakterik xüsusiyyətləri üzərində də dayanmışdır. Məsələn, o, iki dil bilən boylardan söhbət açır. Həmin boylar arasında Soğdak, Kençek, Arğu boylarını misal çəkir. Türk elinə sonradan gəlib qarışan boyları- Xotanları, Tübütləri, Tanğutları göstərir.

Mahmud Kaşğarlı Oğuz boylarından bəhs edərkən onların şəhərsalma mədəniyyətini, köçəri həyatdan oturaq həyata keçid mərhələlərini də faktlaşdırmış, qədim oğuz şəhərləri haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir.

Həm «Divan»da, həm də bəzi İslam mənbələrində Oğuz şəhərlərinin varlığından bəhs olunması onların əhəmiyyətli bir qisminin dəyişik, fərqli həyat tərzi yaşamaları ilə bağlıdır. F.Sümərə görə, oğuzlardan önəmli bir qisminin oturaq həyata keçməsiində ən mühüm cəhət islamlığı qəbul etmələri olmuşdur. Oğuzlar arasında islamiyyət yayıldıqca və qüvvətləndikcə oturaq həyat da formalaşmağa başlamışdır.

«Divan»da XI yüzillikdə oğuzların müxtəlif şəhərlərdə məskunlaşdığı açıq bir şəkildə göstərilmişdir. Məsələn, Mahmud Kaşğarlı türkcə Öküz adından bəhs edərkən, ümumiyyətlə, çay mənasına gələn bu sözün oğuzlar tərəfindən ayrıca Benegit dərəsi adı ilə verilən Ceyhun nehrinə deyildiyini də və oğuz şəhərlərindən bu çay ətrafında olduğu kimi, köçəri tayfaların da onun ətrafında yaşadığını bildirir. Faruk Sümer tərəfindən təsbit edildiyinə görə, XI yüzillikdə Oğuzlar Xəzər dənizindən Sır-Dəryayanın orta yatağındakı Farab (Karaçuk) və İsficab (İspicab-Sayrama) qədər olan yerlərə bu irmağın quzeyindəki çöllərdə yaşayırdılar. İsficabın quzeyindən başlayaravq Sır-Dəryaya paralel olaraq uzanan Karaçuk sıra dağları bölgəsi də oğuzların önəmli bir qisminin yaşadığı bir yer idi. Mahmud Kaşğarlı Karaçukun Farab şəhərinin və oğuz yurdunun adı olduğunu bildirdiyi kimi, çəkdiyi xəritədə də Karaçuku oğuz yurdu olaraq göstərmişdi.

Digər tərəfdən oğuz yurdunun X yüzillikdə olduğu kimi, XI yüzillikdə də batıda Xəzər dənizinə qədər uzandığı anlaşılır. İslam coğrafiyaçılarının Siyah Kuh adını verdikləri yarımada X yüzillikdə oğuzlar tərəfindən işğal edilmiş və bundan sonra həmin yarımada türkcə Manqışğaq adını almışdır. XI yüzilliyin sonlarında Mahmud Kaşğarlı da Manqışlağı oğuz ölkəsində bir yer adı olaraq qeyd etmişdir (Bu toponim haqqında ayrıca bəhs edilmişdir-C.K)

Mahmud Kaşğarlının «Divan»da haqqında danışdığı oğuz şəhərlərinin adları bunlardır: Sepren ( Sabran), Sitkün, Suğnak, Karnak, Karaçuk.

Sepren: Oğuz şəhərlərindən birinin adıdır. Xalq Sapran deyir. Halbuki türk dilində s hərfinin yeri yoxdur (MK, 1, 436).

Mahmud Kaşğarlı yuxarıdakı adların oğuz şəhərləri olduğunu bildirməklə bərabər, eyni çevrədə qeyd olunan Sayram (İsficab-Beyza) şəhər adı barədə bir söz deməmişdir. Bu xüsusda yazır ki, Sayram: İsbicab da deyirlər. Beyza şəhərin adı (___________). Bu şəhərə Sayram da deyirlər (MK, 3, 176).

«Divan»da sayram leksik vahidi ümumi söz kimi də işlənmişdir. Sayram suv= topuqdan yuxarı çıxmayan su (MK, 3, 176).

Faruk Sümər «Oğuzlar» kitabında yazır ki, görünüşünə görə Sayram Karluq şəhərlərindən olmuş və bu şəhər, bəlkə də Oğuz-Karluq sərhəddini təşkil etmişdir [4].

Sitkün: Oğuz şəhərlərindən biri (MK, 1, 443).

Suğnak: Oğuz şəhərlərindən biri (MK, 1, 471)

Karnak: Oğuz şəhərlərindən biri (MK, 1, 473). Mahmud Kaşğarlı «karnak» sözünün omonim variantının («Divan»da omonimlər həddən artıq çoxdur, xüsusi tədqiqat tələb edir-C.K.) mənasını açmışdır: karnak at= koca karınlı at (MK, 1, 473).

Mahmud Kaşğarlı «Divan»dv türkmən tayfalarından danışarkən «bunlar oğuzlardır» kəlməsini işlədir, onlara türkmən adının verilməsi barədə uzun bir əfsanə danışdıqdan sonra, «Türkmənlər əslində 24 qəbilədir. Lakin iki qəbilədən ibarət olan Xalaçlar bəzi cəhətlərə görə ayrıldıqları üçün özlərini oğuz saymamışlar.İyirmi ikilər onlara türkcə «kal aç» deyirlər, «aç qal» deməkdir. Sonradan bunlara Xalaç demişlər, əsilləri budur (MK, 3, 412-416). Əfsanə belədir:» Zülqərneyn Səmərqəndi keçib türk ölkəsinə yönəldiyi sıralarda türklərin çox qüvvətli və böyük ordusu hesab olunan «ŞU» adında gənc bir xaqanları vardı. Balasaqun yaxınlığında Şu qalasını o açmış və o tikmişdi. Hər gün Balasaqundakı sarayının önündə bəylər üçün altmış növbə davulu vurulurdu. Xaqan Şuya Zülqərneyinin yaxınlaşdığı xəbər verilirmiş, «əmriniz nədir, savaşmı edəlim, nə buyurursunuz?» demişlər; halbuki xaqan «Xoçand» irmağının kənarına karakol qurmaq, Zülqərneyinin keçdiyini xəbər vermək üçün qırx tarxanı gözçü göndərmişdi. Bu kol kimsə görmədən getdiyi üçün əsgərin xəbəri yoxdur…Zülqərneyin gəlib bunları saçlı və üzərlərində türk belgeleri olduğunu görüncə soruşmadan onlara demiş, «Türkə bənzər». İştə bu ad onlara bu günə qədər qalmışdır. (MK, 3, 415).

«Divan»da oğuz adı izah edilərkən, «Bir türk boyudur. Oğuzlar türkməndirlər. Bunlar iyirmi iki qoldurlar; hər qolun ayrıca bir əlaməti və heyvanlarına vurulan işarəsi (damğası) vardır. Bu belgelər onların heyvanlarının, atlarının əlamətidir. Heyvanlar bir-birinə qarışarkən hər qol öz heyvanını həmin əlamətlərdən tanıya bilir.

Oğuzların 24 boydan meydana gəldiyini bildirən Mahmud Kaşğarlı, eyni zamanda bu boylardan 22-si haqqında danışır və damğalarını göstərir. Maraqlıdır ki, böyük türkoloq hər bir boyu o zamankı siyayi şöhrətlərinə görə sıralayıb.

KINIK. Zəmanəmizin xaqanları bunlardandır. Heyvanlarına vurduqları işarət budur: ___________

KAYIĞ: ____________

BAYUNDUR: ____________

İVA\\YIVA: ____________

SALĞUR: ____________

AFŞAR: ____________

BEĞTİLİ: ____________

BÜĞDÜZ: ____________

BAYAT: ____________

YAZĞIR: ____________

EYMÜR: ____________

KARABÖLÜK: ____________

ALKABÖLÜK: ____________

İGDİR: ____________

ÜREGİR\\YÜREGİR: ____________

TUTIRKA: ____________

ULAYUNDLUĞ: ____________

TÜGER//DÜGƏR: ____________

BEÇENEK: ____________

ÇUVALDAR: ____________

ÇEPNİ: ____________

ÇARUK: ____________

Bunların sayı az olduğuna görə damğaları məlum deyildir.(MK, 1, 55-58).

Mahmud Kaşğarlı oğuz boyları haqqında verdiyi müfəssəl məlumatdan sonra yazır: «Bu saydığım boylar kökdür. Bu kökdən bir çox oymaqlar çıxmışdır, sözü qısa kəsdim və onlar barədə heç nə demədim. Bu boyların adları onları qurmuş olan əski dədələrin (babaların-C.K.) adlarından alınmışdır. Maraqlıdır ki, bu üsulla adların formalaşması ərəblərdə də eyni ilə belədir.

Beləliklə, Mahmud Kaşğarlının «Divan»ı tarixi türk etnonimlərini hərtərəfli istiqamətdə öyrənən qiymətli mənbədir. Burada XI yüzillidə mövcud olan türk tayfaları haqqında çoxsaylı maraqlı materiallar vardır, onların mənşəyinin müəyyənləşdirilməsində qədim əfsanələrin rolu göstərilir. Qədim türk etnonimlərin monqol təbəqəsi, türklərin ictimai-siyasi və iqtisadi durumu üzə çıxarılır. Altayşünaslıqda bu mühüm problemlərdən sayılır. «Divan»da etnonimlər topoloji cəhətdən təsnif edilmişdir ki, bu da əsas coğrafi problemlərdəndir. Topoloji təsnifatı və onun dəyərini V.Maxpirov belə dəyərləndirir: «Такая классификация, по нашему мнению, суть выявление основных закономерностей происхождения этнонимов, которые как слова вообще и прежде всего как имена собственные, всегда отражали те или иные стороны жизни тюрклв прошлого, даже если они случайно возникли, то и тогда они отразили языковые особенности того периода, когда появились, а потом, изменившись, будучи переосмыслены, они отраили определенные процессы и т.д.

Этнонимы, как нам кажается, наиболее жизнестойкий из взех имен собственных. Если функционирование антропонимов всегда зависело от социальных, культурных и других явлений общественной жизни, топонимы зачастую могли исчезнуть с исчезновением именуемого объекта и т.д., то многие этнонимы существуют тысячи лет не изменяясь; никакая дань моде, ни даже физическое уничтожение народа, не может уничтожить его имени; если слово перестает существовать, как этноним, то сохраняется почти всегда в качестве личного имени, или как название географического объекта». [9]

Göründüyü kimi, Mahmud Kaşğarlının «Divan»a əlavə etdiyi xəritə ilkinliyi ilə fərqlənir. Xəritədə türklərlə məskun sahə ilə, bunların yaxından-uzaqdan münasibətdə olduqları bəzi millətlər və məmləkətlər də təsbit edilmişdir. Xəritədə dağlar qırmızı, dənizlər yaşıl, qumluq sahələr sarı, irmaqlar mavi rənglərlə göstərilmişdir. Xəritənin ana mərkəzi nöqtəsini türk hökmdarlarının Balasaqun şəhəri təşkil etmişdir. İşıq-göl də diqqəti xəritədə cəlb edir. Mahmud Kaşğarlı, özü də bu yurdlardan olduğundan, əlbəttə, xəritə mərkəzinin seçimində təsirsiz qalmamışdır. Yəni dünyanın məhvəri, Mahmud Kaşğarlının xəritəsində öz ana vətəni olmuşdur. Heç bir nöqtədə türk üstünlüyünü qabartmayan, ehtimal etməyən Mahmud Kaşğarlı millətçilik şüurunu bu nöqtədə də göstərməyi gözdən qaçırmamışdır.

Digər coğrafi adlar, yer adları və məmləkətlər də, heç şübhə yoxdur ki, xəritənin mərkəzində verilmişdir. Cəhətlər Orxon abidələrindkilərlə paralellik təşkil edir.

Xəritədə türk boyları Mahmud Kaşğarlının etnik təsnifinə görə əsas 22 ana kökdən ibarət olmuşdur. Hər boy öz daxilində bir neçə uruğa ayrılmışdır. «Divan»da ancaq əsas boylara yer verilmişdir. Boylar isə coğrafi areallarına görə sıralanmışdır.

N.A.Baskakov, V.A.Nikonov kimi alimlər türk boylarının- etnonimlərinin tarixi- etimologiyasının müəyyənləşdirilməsini, leksik-semantik təsnifinin türkologiyanın qarşısında duran ən mürəkkəb vəzifələrdən hesab etmişlər. [7]

Boy adları Mahmud Kaşğarlının əsərində xüsusi sistem təşkil edir.Sonda onu qeyd etməyi lazım bilirik ki, bu boyların (Türk, Oğuz, Bayat, Bayandur, Qırğız, Türkmən, Arğu, Beçenek, Basmil, Bulğar, Gencek, Suvar, Başkırt, Karluk, Çigil, Qıpçak, Uyğur, Çarukluk, Çəani, Çuvaldar, Bektili və s.) etimologiyası, leksik-semantik təbiəti haqqında müxtəlif hipotezalar mövcuddur, onların reallağının dəqiqləşdirilməsi hazırda müasir türkoloji tədqiqatların qarşısında bir vəzifə kimi dayanmalıdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Ahmet Caferoğlu . Kaşğarlı Mahmut . İstanbul , 2004, s. 44.
2. Bax: Бартольд В.В. Сочинения: В 9 т. М.: 1963-1974; т.2, с. 574; Кляшторный С.Г. Эпоха Мащмуда Кашгарского\\ "СТ", 1972, № 1, с.18-23; Хасанов Х. Среднеазиатский географ-филолог ХI века\\ Изв. Уз. Филиала ВГО, Ташкент, 1960, Т.5., с.91-100; Засанов Х. Урта Осие ъой номлари тарихидан. Тошкент, 1965, 80 с.
3. Eyvazova R.H. Mahmud Kaşğarinin «Divani-lüğət-it Türk» əsərindəki bir neçə etnonim və toponimlərin arealları. \\ Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri. III Respublika elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı, «Örnək» nəşriyyatı, 1992, s.70 (s.7-73).
4. F.Sümer. Oğuzlar, s. 38.
5. F.Sümer. Oğuzlar.s. 201.
6. Qeyd: Yüksək atəş açılanda uşaqların yuxuda olarkən qorxaraq sıçramasına Türkiyə türkcəsində (indi də) belinlemek deyirlər) bu kimi sözlərin təlaş və qarğaşıq mənasında izah edilməsi həqiqətə tamilə uyğundur. Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, boylarla əlaqədar işlənmiş tezgi sözünün təzmək, ürkün sözünün ürkmək formaları indi Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində öz izlərini qoruyub saxlamaqdadır: Qoyunlar təzdi. Mal-qara hürkdü (Cəbrayıl şivələrində).
7. Баскаков Н.А. Структурные и смысловые модели тюркских этнонимов и их типологическая классификация\\ Онома. 1977, В.21, № 1, с. 101-110; Никонов В.А. Этнонимия\\Этнонимы. М.: 1970, с.14-15) (с. 5-33).
8. Махпиров В. Имена древних предков. Алма-Ата, 1977; Ülkütaşır Ş.M. Büyük türk dilçisi Kaşqarlı Mahmud. Ankara, 1972; Genç R. Kaşgarlı Mahmuda göre XI yüzyılda türk dünyası. Ankara, 1977; Sümer F. Türk devletleri tarihinde şahıs adları. İstanbul, 1990; Quliyev Ə.A. Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi. Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 2003.
9. Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. Алма-Ата, «Гылым», 1990, с.74.