|
CAHİD KAZIMOV,
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspirantı
TÜRK DİLLƏRİNİN KAMUSU
Gazi Üni. Fen Edebiyat
Fak. Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara,
2008.
«BU ƏSƏR TƏKDİR, TƏK QALACAQDIR.
TÜRK DÜNYASI KAŞĞARLI MAHMUDUN ADINI HƏR ZAMAN SAYĞI İLƏ ANACAQDIR"
(Bəsim Atalay)
Hicrətin 466-cı ilində (1072-3) yazılmış
olan «Divanü luğat-it türk» türk dili xəzinələrini qoynunda
daşıyan əski əsərlərimizin ən dəyərlilərindən biridir. Tanındığı
zamandan bütün dilçilik dünyasının diqqətini üzərinə çəkmişdir.
Bəsim Atalay bu ağır işi çiyinlərinə almış, bu önəmli, dəyərli
əsəri türkcəyə çevirmiş, türk dilçiliyi üçün bir ərməğan bəxş
etmişdir. Əsər Kaşğarlı Mahmudun yazdığı və ərəblərə türk
dilini öyrətmək üçün türk kəlmələrini ərəb üsullarına görə
sıralayıb anlamalarını başa salan bir əsərdir. Bu necə bir
kitabdır və nə üçün yazılmışdır? –cavab belə başlanır: Hicrətin
3-cü əsrindən 10-cu əsrin ortalarına türkün altın-qızıl dövrü
idi; bu dövrdə türklər bir yandan Çin sərhədlərindən - Pekin
yakınlarından-Macarıstana və Avropaya, bir yandan da Quzey
buz dənizlərindən Hindistanın və Ərəbistanın soyuq dənizlərinə,
Sudana qədər böyük, qüvvətli hakimiyyət qurmuşlar. Özlərini
tanıtmışlar, saydırmışlar. Türklüyün hökm sürdüyü və sözü
keçdiyi, nüfuzunun yayıldığı bu geniş bölgələrdə türk dilinin
də üstün tutulacağına, özləri kimi dillərinin də daha çox
sayılacağına şübhə yoxdur. Məhz bu dövrlərdə «Kutadğu-Bilik»,
İbnü Mühənnanın lüğəti və s. əsərlər meydanda idi. Dövrün
əsərləri arasında hər yöndən ən önəmli, hər baxımdan ən dəyərli
əsər «Divanü Luğat-it-Türk»dür. Dövrün yazılmış əsərləri bu
dəyərdən faydalanmaları heç şübhə doğura bilməz.
«Divanü luğat-it-Türk» türk dilləri k a m
u s u deməkdir, bu kitab biçilməyəcək qədər dəyərlidir; bilgi
dünyası bu kitaba çox önəm verməkdə və kitabı çox bəyənməkdədir.
Tanrının adı ilə bu əsəri yazmağa başlayan M.Kaşğarlı göstərirdi
ki, dərdlərini dinlədə bilmək və türklərin könlünü almaq üçün
onların dilləri ilə konuşmaqdan başqa yol yoxdur. Bana sonsuz
bir ün, bitmez, tükenmez bir azık olsun diye şu kitabımı-Tanrıya
sığınarak- Divanü Lüğat-it-Türki «Türk dilleri kamusu» adını
vererek yazdım (1, 4).
Kitab eşsiz sayılmaqdadır. Qədim əsərlərdən
heç biri bu əsər qədər önəm qazanmamışdır.
«Divan»da bu gün bizim üçün «ölmüş» (dildə
istifadədən qalmış) bir çox kəlmələr göründüyü kimi, o zamankı
kültür və mədəni varlığın yüksəlişini göstərən faktorlar da
çoxdur. Bundan başqa, kitabda türk fellərinin dili üzərində
önəmli izahlar verilmiş, səs dəyişmələri, qrammatik hallar,
dialekt fərqlənmələri və s. xüsusiyyətlər açıqlanmışdır. İstifadə
edilmiş örnəklər- kəlmələr, cümlələr, beytlər və s. xüsusi
qeyd olunmalıdır. Oxucu bu örnəklərdən yalnız o dövrün dil
durumunu öyrənməklə kifayətlənmir, həmçinin türkün əski tarixini,
ədəbiyyatını, yaşayışını, düşüncə tərzini də birlikdə öyrənir.
Bu faydalardan başqa o zamankı coğrafi durum və bu durum üzərində
ən doğru biliklər əldə edir. Yəni bu gün əski türkün varlığını,
o dövrdəki dil özəlliklərini, tarix və mədəniyyətini, etnoqrafiyasını,
həyatını, mübarizəsini, yaşadığı əraziləri, onların adlarını
öyrənmək üçün «Divan» çox faydalı bir xəzinə sayıla bilər.
Oxucu bu əsərdən qədim türklərin min ildən öncəki dil və düşüncələrini,
durumlarını öyrəndikləri kimi, eyni zamanda islam mədəniyyət
dünyasına qarşı hər zaman köksümüzü qabardacaq olan bir çox
ödünc və güvənc mənbələrini də axaracaqlar. Min il öncə babalarımızın
ipək parça daşıdıqlarını, yer üzünün əfəndisi olan türk əsgərlərinin
qəhrəmanlığı ilə, türklərin qadınlara və uşaqlara və əlsiz-ayaqsızlara
göstərdikləri hörmətlə də tanış olacaqlar. Bunlar sözügedən
«Divan»la öyünməyə dəyər.
«Divan» ehtiyacdan doğdu: Kaşğardan qalxaraq
türk ölkələrini birər-birər gəzərək, incələyərək könül bağlamış
işi başa çatdırdı Mahmud Kaşğarlı: türkcəni öyrənmək istəyənlərə
bu dili öyrətmək üçün; siyasət dili olan ərəbcənin türkcədən
yüksək bir dil olmadığını sübut etmək üçün; türkcənin ərəbcə
ilə atbaşı bərabər yürüdüyünü göstərmək, tanıtmaq
və anlatmat üçün… Bəsim Atalay yazır ki, bizim Mahmud həm
yüksək bir bilgin, həm də igid bir əsgərmiş. «Ben iyi silah
kullanırım» dediyindən anlaşılan da budur.
«Divan»da ulu peyqəmbərimizin iki hədisinin
verilməsi çox məna daşıyır. Birisi «Türk dilini öyreniniz,
çünki onların egemenlikleri uzun sürəcəkdir», birisi də «Uca
Tanrı, benim türk adlı ordum vardır, onları Doğuda oturttum.
Kızdığım ulusun üzerine onları saldırtırım».
Ərəb dilinin və islam mədəniyyətinin hakim
olduğu bir dövrdə M.Kaşğarlı ərəblərə türk dilini öyrətmək
məqsədilə bu əsəri yazmış və dilimizin qüdrətini ortaya qoymuşdur
(K.Timurtaş).
«Yaxşı bir filoloqdan M.Kaşğarlı türk dilinin
quruluşu, o dövrdəki ləhcələri və onların xüsusiyyətləri barədə
çox iş görmüşdür» (K.Timurtaş).
XI əsrdə müqayisəli planda yazılan, türkologiyanın
bahadırı sayılan Mahmud Kaşğarlının «Divan»ı monqol istilası
dövründə daha geniş miqyasda yayılmışdı. Bu istila dövründə
türkdilli qəbilələr Çin sərhəddindən başlayaraq cənubi rus
çöllərinə qədərki ərazidə dövlət quruluşunda həlledici rol
oynayırdı. Bu dövrdə türk və monqol dillərinin öyrənilməsinə
böyük ehtiyac hiss olunurdu. Çünki monqol dövlətinin himayəsi
altında yaşayan məğlub xalqlar da bu dilləri öyrənmək məcburiyyətində
idilər. Sonrakı dövrün abidələrindən bizə gəlib çıxan və olduqca
mötəbər mənbə sayılan M.Kaşğarlının lüğəti əvvəlki abidələrlə
əlaqəni, yaxınlığın dərəcəsini göstərən mənbədir. Bu əsər
Azərbaycan dili üçün bir neçə cəhətdən qiymətlidir. Bir qiyməti
ondan ibarətdir ki, həmin əsər ümumxalq Azərbaycan dili və
xalqının formalaşdığı, yetikinləşdiyi bir dövrdə yaranmışdır.
Dilin bütün aspektləri-fonetika, leksika,
morfologiya M.Kaşğarlı tərəfindən hələ XI yüzillikdə qeydə
alınmışdı. Ona görə də onun özü haqqında dediyi aşağıdakı
sözlər bugün tamamilə özünü doğruldur: «Mən elə bir kitab
yazdım ki, ona müqabil kitab yoxdur. Mən sözlərin kökünü və
hadisələrin səbəbini göstərdim. Ona görə ki, mənim əsərim
hər bir dil qrupu üçün nümunə ola bilsin; mən əsası verirəm
ki, bu əsas üzərində sözlər qurulur. Necə ki, dahilik, əllaməlik
sadə həqiqətlərdən doğur» (1, 27-38).
Kitab M.Kaşğarlının özünün qeyd etdiyi kimi
iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə isimlərə, ikinci isə
fellərə aiddir. «İsimləri fellərdən öncə yazdım; arxasından
felləri gətirdim. Hər birini sırasına görə bölgülərə ayırdım.
«Divan» bir çox hissələri dilimizin tarixi
inkişafında mühüm rol oynamış felin bir nitq hissəsi kimi
mənaca inkişaf tarixinə həsr edilmişdir. Fellər əsas nitq
hissələrindən biri olub, nitqin inkişafında lazımlı və əhəmiyyətli
həlqə təşkil edir. Fel ən mühüm nitq hissəsi olub, dildə sözlərin
böyük bir qrupunu təşkil edir. Fel cümlənin xəbəri rolunda
işlənərək fikrin ötürülməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Fel cümlədə xəbər olduqda digər cümlə üzvlərini idarə etməklə
öz ətrafına toplayır və cümlənin əmələ gəlməsinə kömək edir.
Türk dillərində felin tədqiqi XI yüzillikdən, yəni Mahmud
Kaşğarlı dövründən başlanır. Görkəmli türkoloqun tərtib etdiyi
«Divanü-luğat it-türk» adlı əsərdə türk dillərinin fellərinə
də geniş yer verilmişdir.
İndiyə qədər türk dillərinin fellərinin müqayisə
və təhlili göstərir ki, ayrı-ayrı fellər özlərinin inkişaf
prosesində qohum dillərdə paralel olaraq inkişaf etməmiş,
həm struktur, yəni morfoloji və fonetik cəhətcə, həm də mənaca
çox zaman elə olmuşdur ki, söz qismən öz fonetik örtüyünü
dəyişməklə saitlərin düşməsi və qısalması, eləcə də uzun saitlərin
və diftonqların yaranması nəticəsində öz fonetik tərkibini
dəyişmiş, lakin həmin felin daşıdığı məna isə sabit qalmışdır.
Hesablamalara görə M.Kaşğarlının «divan»ında 1389 fel işlənmişdir.
Məlumdur ki, fellər lüğətin 2-ci cildində toplanmışdır. Q.Bağırovun
hesablamalarına görə yalnız sadə və düzəltmə fellər deyil,
əsərdə ən çox işlənən felin növləri də saya alınmışdır.
M.Kaşğarlı türk felinin bir çox səciyyəvi
xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmişdir. Bunları aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
Fellərin quruluşu haqqında: Fellər iki, üç,
dörd, beş, altı hərfli ola bilir. Fellərə sonradan eklenen
hərflər ondur: a, e; t, r, s, ş, k, l, n, la, y. Bu hərflər
kəlmələrə yeni mənalar vermək üçün istifadə olunur. Məs.:
kubuz sözünə «a» nı artırmaqla «kubza» (ot çalmaq) feli yaranır.
- la şəkilçisini k u ş, a v və k ı ş isimlərinə artırmaqla
düzəltmə fel əmələ gətirilir: Beg k u ş l a d ı= Bey kuş a
v l a d ı; Bek kendde k ı ş l a d ı= Bey şehirde k ı ş l a
d ı (1, 22).
-ğ a n, - ğ e n şəkilçisi ilə düzəlmiş fellər:
barağan (ol er ol evğe barağan= o adam evine çok gidendir;
ol kişi ol bizğe keleğen= o adam bize çok gelendir (1, 24).
Məsdərlər: bardı, barır fellərindən barmak;
keldi, kelir fellərindən kelmek məsdərləri yaradılır.
Fellərin məna növləri M.Kaşğarlı tərəfindən
izah olunmuşdur. Məsələn, məchul feldən danışarkən «er ok
attı» cümləsindən «ok atıldı» formasını əmələ gətirir. «Boz
tokıdı»- «boz tokıldı»- məchul şəklində (1, s. 21).
Fellərin işlənmə məqamlarını müəyyənləşdirmişdir.
Həmin məqamlar aşağıdakılardır:
bir işin icrasını diləmək
(arzu etmək) üçün: suv içsedi= su içmək istədi; aş yeysedi=aş
yemək istədi (1, 20).
bir işin iki şəxs tərəfindən
görüldüyünü anlatmaq üçün: urdı=uruşdu; turdı=turuşdı; kalktı=kalkıştı
(O, başkasıyla berabər ayağı kalktı (1, 20).
yenilməyi, əzilməyi və bir
təsir altında qalmağı anlatmaq üçün: er açıkdı= adam açıktı;
yılkı yutukdı= hayvan sürüsü kuraklıktan açıkladı, ölüm
haline geldi (1, 21).
başqa kimsə karışmaksızın
işleyiçinin bir işə qarışdığını anlatmaq üçün: ol yarmakın
alındı= o, parasını kendi başına aldı; ol mendin tavarın
kolundı= o, benden malını almak için üsteledi, istedi; o,
benden kendi başına parasını almak istedi (1, 22).
«Divan»ın dil faktları göstərir ki, çox əski
dövrldərdə məlum və məchul felləri ayırd edə bilməmişlər.
Məsələn, «imlemez» feli məlum olduğu halda, mətndə məchul
şəklində (işaret edilmez) mənasında işlənmişdir. Buradan anlaşılır
ki, vaxtı ilə Türkcədə məlum fel saydıqları məchul yerində
istifadə olunmuşdur. Məsələn, «al ile arslan tutulur, zorla
oyuk bile tutulmaz» deməkdir. Buna başqa cür məna verilməz.
Bu hala görə bu nümunədə «tutar» və «utmaz» felləri «tutulur»,
«tutulmaz» anlamlarına gelmişdir. Bu, faktın qədimliyi ilə
bağlıdır. Yəqin etmək olar ki, belə nümunələr «Divan» yazılmazdan
çox əvvəl yaşamağa başlamış olan sözlərdir. Bu ehtimal doğru
olmasa, bu iki nümunədə özünü göstərən «tutar», «tutmaz» və
«imlemez» fellərinin failləri atılmış olmalıdır.
|
|