|
CAHİD KAZIMOV,
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspirantı
MAHMUD KAŞĞARLININ «DİVANÜ
LUĞAT-İT-TÜRK» ƏSƏRİNDƏ ANTROPONİMİK LEKSİKANIN ÜMUMİ MƏNZƏRƏSİ
AMEA aspirantlarının
elmi konfransının materialları (Məcmuə).
II hissə. – Bakı: «Elm», 2006, s. 218-219.
XI yüzilliyə aid olan xüsusi adların mühüm
bir hissəsini antroponimik leksika təşkil edir. Bu leksika
türk dillərinin yazıyaqədərki izlərini özündə qoruyaraq saxlamışdır.
Bu dövrdə də insan adlarının yaratdığı təbəqələr xalqın tarixi
inkişafının mərhələlərinə tamamilə uyğun gəlir.
Statistik hesablamalara əsasən müəyyənləşdirmək
mümkün olmuşdur ki, «Divan»da 110 şəxs adı işlənmişdir. Bunlardan
5-i qadın (Altun Tarım, Kaz, Süreyya və s.) adıdır. Çoxluq
təşkil edən kişi adları təsviri xarakter daşıyır: Azak, Atış,
Utuş, Burslan, Barman, Barsğan (Əfrasiyabın oğlanlarının adı),
Çağrı Teğin, Çağrı Tiğin, Ay, Ayas, Alp Tiğin, Kümüş Tiğin,
Kutluğ Tiğin, Küç Teqin, Süli (Süleyman) və s.
«Divan»dakı antroponimləri leksik-semantik
və genetik xüsusiyyətlərinə görə də qruplaşdırmaq olar:
Ümumtürk mənşəli antroponimlər. Mahmud Kaşğarlının
dönəmində bütün türk xalqları şimal və cənub qruplarına ayrılmışdı.
Şəxs adlarını da bu qruplar üzrə təsnif etmək olar:
Şimal qrupu (qıpçaq) şəxs adları (Azak, Tapaq, Inal, Kanğlı,
Budrac, Selçuk, Kay, Kökyük və s.; Cənub qrupu şəxs adları
(Çuğlan, Köl Bilge xan, Boğra kara xan, Yağan Teqin, Çağrı
Beğ və s.
Ümumtürk sözləri (ay, kün, alp, bek, er,
teqin, xan-xakan və s.) «Divan»ın antoropnonimlərin formalaşmasında
müəyyən rolu olmuşdur.
Xarakterik xüsusiyyətlərdən biri tayfa adlarının
bu qiymətli əsərin antrponimiyasında öz əksini tapmasıdır.
Bu xüsusi adlar ikili mövqeyə malik olaraq «Divan»da həm etnosun,
həm də şəxsin ad daşıyıcısı kimi çıxış etmişdir. Məs.: Kumuk,
Kay, Kanğlı, Tekiş, Otamış və s.
Bəzi şəxs adları qohumluq terminlərindən
düzəlmişdir: Abı, Inal, İnal öz, Kumuk, Kanğlı, Tekiş, Beği
və s.
Ərəb mənşəli antroponimlər. Ərəb antroponimiyası
Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin onomastik sisteminin formalaşmasında
birinci dərəcəli rol oynamışdır [Илизаров А.С. и др. О
внутренней форме и происхождении арабских имен\\ Личные имена
и прошлом, настоящем и будущем. М.: 1970, с. 290]. Həqiqətən
də, ərəb islam mədəniyyəti, islam dini XI yüzilliyin antroponimik
sisteminə müəyyən qədər təsir etmişdir. Məs.: Muhammed-ül-Muktedibiemr-illah,
Muhammed Cakir Tonğa xan, Nizameddin İsrafil Toğa Teğin,
İbrahim, İshak, Nuh, Lysu, Lso, Kadir, Sabit, Selim, Zülkarneyn,
İskender və s.
İran mənşəli antroponimlər: Əfrasiyab (Türklərin
«Tonğa Alp er» dedikləri əfsanəvi qəhrəman və böyük xaqanın
farsca adı), Bəhram Çubin, Tahmures, Barsğan (Əfrasiyabın
oğlunun adı), Barman (Əfrasiyabın oğlunun adı), Kaz
(Əfrasiyabın qızının adı), Siyavuş (Əfraziyab
qızı Kazın kocasının adı) və s. Bu adlar Qaraxanilər dövrünün
məhsulu kimi ortaya çıxmışdır.
Çin mənşəli antroponimlər: Lüğətdə çin mənşəli
sözlərin bir çoxu «ş» hərfi ilə başlanır. Belə adlardan biri
Şu sözüdür (digər
bir adı Saka). (Bir türk xaqanının adı (MK,
3, 413).
«Divan»dakı antroponimləri tipləri üzrə də
qruplaşdırmağı da məqsədəuyğun saymışıq. Birinciləri şəxsə
həsr və ithaf edilmiş antroponimlər adlandırmaq olar. Məs.:
Ay-Toldı, Kün-Toğdı, Tonğa Alp er Boğra kara xan və s.; İkinciləri
isə təsviri antroponimlər hesab etmək məqbuldur. Məs.: Alp
Aya, Bilge Beğ, Köl Bilge, Kümüş, Kümüş Teqin və s.
Beləliklə, Qaraxanilər dövrünün ad sisteminin
formalaşma, inkişaf və dəyişmə qanunauyğunluqlarını monoqrafik
şəkildə öyrənmək antroponimiya elminin tarixi təkamülünü
və dinamikasını izləmək baxımından maraqlı elmi nəticələr
əldə etməyə imkan yaradır.
|
|