MAHMUD KAŞĞARLINININ «DİVAN» INDAKI TOPONİMLƏRİN AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İZLƏRİ

Onomastika – Elmi-onomastik jurnal, № 1-2, Bakı, 2008, s. 154-161.

Tarixi toponimlərin taleyi qəribədir. Onların bir hissəsi tarixi inkişafın gedişində itib-batır, bəziləri isə zəmanəmizə qədər müasirləri ilə «yol yoldaşı» olur. Belə taleli ərazi adları böyük türkoloq Mahmud Kaşğarlının lüğətindəki toponimlərə də aid edilə bilər. Həmin adları bizdən on əsr ayırır. Bu ayrılmağa baxmayaraq, bu onomastik vahidlərin adların öz izlərini Azərbaycan ərazisində də qoruyub saxlaya bilmişdir.

S.M.Mollazadə «Azərbaycan dilinin yazılı abidələri və Azərbaycan toponimləri» adlı məqaləsində Bayandur, Qıpçaq, Türkmən, Xəzər və digər tayfa adlarının respublikamızda hazırda yaşayış məntəqələrinin adı kimi işləndiyini göstərmişdir (8, s. 112- 115).

Tarixi keçmişimizlə indimiz arasında bir körpü yaradan toponimlərinin bəzilərinin üzərində dayanaq:

Kayı. Oğuzların kayı (qayı) tayfasının adı. Qayılı adının fonetik dəyişikliyə uğramış formasıdır. Mənbələrdə (Mahmud Kaşğarlı, Fəzlullah Rəşidəddin və b.) görə, oğuz tayfaları sağ və sol qollara bölünürdü. Kayılar sağ qolun əsas tayfası hesab olunurdular. Qafqaz ərazisindəki bu tipli toponimlər (yəni Qayalı-Bərdə rayonunda kənd. Qarabağ düzündədir. Toponimin Azərbaycan dilindəki qaya sözünün birbaşa mənası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Oykonim oğuzların kayı tayfasının adı ilə əlaqədardır). Kayı adı öz izini Qubadlı rayonunda bir kəndin adında da saxlamışdır (1, s.115).

Xalac. Xələc- Xızı rayonunda kənd. Böyük Qafqaz dağlarının yamacındadır. Xələclər Səlcuq oğuz tayfa birliyinə daxil idi. Yaxın Şərqin işğallarında (12-18 əsrlər) iştirak etmiş xələclərin bir hissəsi indi də İranda və Türkmənistan ərazisində yaşayır. 19 əsrdə xələclər Cavad qəzasında maldarlıqla məşğul idilər.

Xələc- Qubadlı rayonunda kənd. Bərgüşad çayının sahilində, dağlı ərazidədir. Səlcuq oğuzlarının xələc tayfasının adını əks etdirir.

Xələc- Dəvəçi rayonu ərazisində çay. Ataçayın qolu. Çayın adı Səlcuq oğuzlarının xələc tayfasının adındandır. Bəzi ədəbiyyatlarda Xalanı, Xələncə yazılış formalarına da rast gəlinir.

Xələc- Salyan rayonunda kənd. Cənubi-Şərqi Şirvan düzündədir. Əvvəllər iki müstəqil kəndlərdən-Aşağı Xələc (1965 ci ildən Yenikənd) və Yuxarı Xələc (1965-ci ildən Xələc) ibarət idi. Mənbələrə görə, kəndin əhalisi 18 əsrin 20-ci illərində Şamaxıdan gəlmələrdir. Əvvəllər köçəri həyat sürmüş, yazı Zəngəzurda, Üçtəpə yaylaqlarında, qışı Mil və Muğan düzlərində keçirmişlər.

Xələc- Şərur rayonunda (Nax.MR) kənd. Arazboyu düzənlikdir.

Xələc- Ucar rayonunda kən. Şirvan düzündədir (2, s.500).

Mahmud Kaşğarlının «Divan»ındakı Beqdeli tayfasının adı Azərbaycanın Yevlax və Salyan rayonlarındakı kənd adlarında qalmışdır. Yevlax rayonundakı kənd Kürsahili düzənlikdədir. Toponim özündə Səlcuq oğuzlarının bəkdili (bəydili) tayfasının adını əks etdirir. Bəkdililər 11-12 əsrlərdə oğuzların tərkibində Səlcuq yürüşlərində fəal iştirak etmişlər. 16 əsrddən Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynamışlar. 17 əsrdə şahsevən tayfa ittifaqına daxil idilər. Bir qismi 18 əsrin sonu-19 əsrin əvvəllərində şahsevənlərin sarıxanbəyli qolunun 600 çadırdan ibarət tayfasını təşkil edirdi.

Salyan rayonunda yerləşən Bəydilli Bala Kür çayının sahilindədir. Tam adı Puta Bəydili («Puta yaxınlığında yaşayan bəydililər» mənasında) (2, s. 77).

Bundan əlavə, Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndi yaxınlığında Bəydili düzü deyilən böyük bir ərazi də vardır.

Oğuz tayfasının adı Azərbaycanda Oğuz rayonunda və onun bir kəndində- Oğuzqışlaqda öz izini saxlamışdır. Oğuz-şəhər, eyniadlı rayonun mərkəzi. Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. Oğuz toponimi qədim tayfa birliyinin adı ilə bağlıdır. Orxon-Yenisey abidələrində Oğuz budun kimi adları çəkilir. Mahmud Kaşğarlı oğuzların 22, Rəşidəddin 24 tayfadan ibarət və Oğuz xan nəslindən olduğunu göstərirlər. Oğuz tayfaları bozok və uçok adı ilə iki qrupa bölünürdü. 9 əsrin sonu- 10 əsrin əvvəllərində oğuzların əsas hissəsi Sırdəryanın orta və aşağı axarı və Emba ilə Ural çayları arasındakı bozqırlarda şimaldı Volqaya, hətta Dona qədər, cənubda Manqışlağa, qərbdə isə Xəzər dənizinə kimi geniş ərazidə yaşayırdı. 10 əsrdə bu ərazidə Oğuz dövləti yaranmışdı. Onun mərkəzi şəhəri Yengikənd idi. Oğuzların Cənd, Sabran, Sütkənd, Atlıx, Şalcı, Ordu və Balac şəhərləri də olmuşdur. Arxeoloqlar son zamanlara qədər köçəri sayılan oğuzların, həm də balıqçılıq və əkinçiliklə məşğul olub, oturaq həyat keçirdiklərini də sübut etmişlər.

Xəzər, bulqar və islam dövlətləri arasındakı karvan yolu üstündə yaşayan oğuzlar həmin dövlətlərlə ticarətdə fəal rol oynamışlar. 10 əsr mənbələrində Sabranın bol nemətli bir şəhər və oğuz tacirlərinin oturağı olduğu göstərilir. Oğuzlar 10 əsrdə kütləvi şəkildə islam dinini qəbul etmişdilər. 11 əsrin əvvəllərində oğuzların bir qismi Səlçuqların başçılığı ilə Xorasan tərəfdən Yaxın Şərq ölkələrinə (iran, İraq, Azərb və Anadoluya), digər hissəsi isə Aral gölü və Xəzər dənizinin şimalından Şərqi Avropaya yayılmışdır. Rus salnəmələrində uz, bout, tork adlanan bu etnik qruplara 10 əsrin axırlarında peçeneqler, xəzərlər, Volqaboyu bulqarları ilə döyüşən Kiyev knyazlarının mütəfiqləri sırasında rast gəlinir. 11 əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycana gəlmiş oğuz tayfaları burada hələ çox-çox əvvəllər məskunlaşmış digər türk tayfaları ilə qaynayıb-qarışmış və Azərbaycan xalqının formalaşmasında fəal iştirak etmişlər. Oğuzlar türkmənlərin, türklərin, habelə qaqauz və qaraqalpaqların etnogenezində də mühüm rol oynamışlar (2, s. 393).

Kənd Alazan-Əyriçay çökəkliyindədir. Keçmiş adı Vartaşenqışlaqdır. Kollektivləşmədən sonra qışlaq yaşayış məntəqəsinə çevrilmişdir. Əvvəllər Aşağı Vartaşen də adlanmışdır. Toponim «oğuzların qışlağı» mənasındadır.

Çepni - 22 oğuz boylarından biri (MK, I, 58). «Divan»dan alınan bilgilərə görə Çəpni oğuz boylarından 21-cidir. F. Rəşəddin məlumat verir ki, Çəpni iç oğuz nəslindən olub, Göy xanın adı İrkil Xoca tərəfindən verilən və damğası (onqonu) Ağ Sunqur quşu olan olan 4-cü oğludur. Bu tayfa xarakter etibarı ilə düşmənlə qətiyyətli vuruşan kimi təsvir olunur (10, s. 66). Çəpnilərin bizim ərazilərə Orta Asiyadan səlcuq türklərinin tərkibində gəldiyi, Xorəzmşah Cəlaləddinin 12211231-ci il hərbi yürüşlərində fəal iştirakı qaynaqlarda göstərilir (12, s. 161- 162).

Öz izlərini Gəlbəcər rayonunda bir kəndin adında saxlamışdır. Kəndin adı Çəpli şəklindədir. Lev çayının sahilində, dağlıq ərazidə yerləşir. Bəzi tədqiqatçılara görə, toponim oğuz tayfalarından çəpnilərin (cəbni) adı ilə bağlıdır. Şamaxı rayonunda da bu etnonimlə əlaqədar Cabanı adlı kənd vardır. Cabanı Şamaxının dağətəyi ərazisində yerləşir. Toponim özündə türkdilli qədim çəbni (variantları çəbən, çibni, çəpni, çəbni, çapanim vəç s.) tayfasının adını əks etdirir.

Qıaçaq etnonimi Qax rayonunda həm kənd, həm də çay adı kimi qorunmuşdur.

Bu etnonimin izləri müxtəlif fonetik görüntülərdə Azərbaycanın bir çox bölgələrində qorunub saxlana bilmişdir: Cabanı (Şamaxı), Çəpni (Göyçay), Çepni (Quba qəzasının Şabran mahalında), Çəpli (Kəlbəcər).

«Çəpni» tayfaları tarixi məlumatlara görə dalaşqan, sözləri və işləri çəp gələn (çəpləşən) tayfalardan olduğu üçün belə adlandırılmışdır. Ə.Rüstəmov Qafan rayonu ərazisində bu adda bir Azərbaycan kəndinin də olduğunu və həmin mənanı göstərdiyi üçün biz də onun fikrini yuxarıda göstərdiyimiz kimi müdafiyə edirik (11, s. 56).

Salğur tayfasının adı Azərbaycanda Salyan şəhərinin adında izini saxlamışdır.

Eymur tayfasının adı Azərbaycanda Emir (Gədəbəy rayonunda kənd) adına qalmışdır.

Avşar tayfa adı ilə bağlı yer adları: Abşeron yarımadasının adında qalmışdır.

Bayat tayfası. Mahmud Kaşğarlı «Divan»da göstərir ki, bayat arğu dilində «Ulu tanrı» deməkdir. «Bayat»ın (boyat-C.K.) köhnə məna kəsb etdiyi də göstərilir (Türkcə-rusca sözlük, 1977, s. 103). Bundan başqa, «bayat» sözünün «varlı» (Əbülqazi Bahadur xan), «xoşbəxt», «mərhəmətli» (Rəşidəddin, 1987, s. 64), bayılmaq –felindən əmələ gəlmiş isim, «əfsunkar», «sehirləqmək» (Baskakov, 1985, s. 143; çağatayca) və s.

Bayandur tayfası. 22 oğuz bölüyündən biri (MK, I, 56).

Bayandur- Laçın rayonu ərazisində çay. Zabux çayının qolu. Bu ad Tərtər rayonunda bir kəndə də verilmişdir. Qarabağ düzündədir. Yaşayış məntəqəsi Latın rayonundakı keçmiş Bayandur kəndindən gəlmiş ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Çayın adı türkdilli bayandur (oğuz tayfalarından biri) tayfasının adı ilə əlaqədardır. Bayandurlar orta əsrlərdə Ön Asiyanın və Cənubi Qafqazın siyasi həyatında fəal iştirak etmişlər. Dədə Qorqud dastanlarında da bayandurlar tərənnüm olunur (2, s. 63).

Tervənit yaylağındakı Bayandur bulağının adı Bayandur tayfa adına uyğundur. Ağqoyunlu tayfalarından olan bayandurların VI əsrin sonu VII əsrin əvvəllərində Qarabağa, Göyçə gölü ətrafındakı rayonlarda, Alagöz yaylaqlarında yaşadıqları elmi ədəbiyyatda qeyd olunur. Bərdə rayonunda da Bayandur kəndi vardır (7, s. 6; 13, s. 28).

Gəncək. Mahmud Kaşğarlının əsərindəki bilgilərə əsasən Gəncək türk qəbilələrindən birinin adıdır, Talas ətrafı şəhərin adıdır. Prof. Roza xanım Eyvazovanın tədqiqatlarına görə Əfqanıstanın Kirişk ərazisində Gəncək coğrafi adı qeydə plınmışdır. R.Eyvazova məlumat verir ki, qıpçaq qrupu dillərindən fərqli olaraqş oğuz qrupu türk dillərində bir çox hallarda söz sonundakı –k,- q səsləri duşur və söz əvvəlində kar samitlərin cingiltiləşməsi meyli güclənir. Bu hal ən çox Azərbaycan dili üçün səciyyəvidir. Belə ki, Gəncə sözü tarixən Gəncək sözü ilə bağlıdır.

Azərbaycan ərazisində Gəncə toponiminin müxtəlif variantlarda arealları mövcuddur; Gəncə (Xanlar), Gəncə (İsmayıllı), Gəncəli (Salyan və Xaçmaz), Gəncə (Ordubad), Muğan Gəncəli (Sabirabad) (6, s. 72).

Q. Məşədiyev əvvəlcə bu şəhərin tarixini, sonra Mahmud Kaşğarlıdakı Gencek tayfalarını və müasir Gəncəni qarşılaşdırır. Müəllif yazır ki, Gəncə adının tam izahı indiyə qədər düzgün verilməmişdir. Bu izahlarda iki istiqamət diqqəti cəlb edir: birinci istiqamət onu Azərbaycan mənşəli hesab edir, digəri isə başqa dillərlə (konkret olaraq fars dili ilə-CK) əlaqələndirir. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Gəncə adının fars sözü kimi şərhində onun təkcə mənasının, Azərbaycan dili sözü kimi şərhində isə onun həm qəbilə, həm də tayfa adına münasibətinin açılmasına cəh göstərilir (9, s. 67).

Q.Məşədiyevin araşdırmalarına görə Amur vilayətindəəki Qonja, Dağıstandakı Xundax, Gürcüstandakı Qandzani, Taciksistandakı Qançi, Ermənistandakı Xanatsax adları Gəncək toponimi ilə əlaqədardır.

Qıfçaq. M.Kaşğarlı türk boylarından bu ad altında 2-ci sırada danışır. Məlum olur ki, qıfçaqlar Bizans-Rum ölkəsinə yaxın bir ərazidə məskunlaşmışdar. Əsərin başqa bir yerində Qıfçağın türklərdən bir bölük və Kaşğar ətrafında bir yer adı olduğunu da qeyd edir. R.Eyvazova yazır ki, ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən çox müxtəlif şəkildə səciyyələndirilən (sərt, amansız, uğursuz, bədbəxt, möhkəm və s.) qıpçaq etğnonimi çox geniş areallara yayılmışdır. Bu ad nəinki Mərkəzi və Orta Asiyada, hətta Şərqi Avropada türk xalqları arasında özünü göstərir. Qıpçaqlar türk dilləri arasında ən böyük etnik dil qruplarından birini təşkil edirlər. Qıpçaq etnoniminə hələ yeni eradan əvvəl I minillikdə Mərkəzi Asiya tarixi salnamələrində rast gəlinsmişdir (6, s. 73).

Əfşar. Əfşar etnoniminin Avşar variantına Rəşidəddin, Yazıçıoğlu Əli və Əbülqazi xan Xivəlinin əsərlərində təsadüf edilir. R.Eyvazova Avşar adının «ov həvəskarı» mənasını daşıdığını göstərir (6, s. 71).

Tədqiqatlarda Cəbrayıl ərazisində olan Hovuslu kəndinin adını Afşarlarla əlaqələndirilməsi fikri ilə razılaşmaq olmaz (14, s. 95- 96). Çünki «hovus» sözü «dairə, çevrə» mənasında dialektlərə işlənir. Bu kənd də yerli camaatın dediyinə görə bir çevrə ətrafında salınmışdır. Yerli relyeflə əlaqədardır.

Kanğlı şəxs adı. «Divan»dakı bu şəxs adı kanq tayfasının adı ilə bağlıdır. Bu tayfanın izlərinə çox ərazilərdə rast gəlmək olur. Azərbaycanda məşhur kəngərlilər bu tayfanın adını zaman-zaman qoruyub saxlaya bilmişlər. Toponimik lüğətlərlə tanışlıq göstərir ki, XX əsrin əvvəllərində kanğlı tayfaları ilə bağlı ərazi adları Azərbaycanda çox olmuşdur. Azərbaycanda məskun olmuş ayrı-ayrı tayfalar barədə də ətraflı məlumat verən Azərbaycan alimi M. Baharlı «Azərbaycan» adlı əsərində kəngərlilərə də ayrıca yer vermiş, onların xalqımızın etnogenezində fəal iştirakını göstərmiş, ərazimizdə kəngərli adını qoruyub saxlayan qəza kəndlərinin adını çəkmişdir: Kənkərli kəndi (Göyçay), Kəngərli-Şirxan, Qızıllı-Kəngərli, Salahlı-Kəngərli (Cavanşir eli), Kəngərli, Kəngərli-Pir-Həsənli (Şuşada), Kəngərli (Naxçıvanda) və s.

Kənkər sözü bir soy adı kimi Azərbaycanda, xüsusən Naxçıvanda XVIII əsrin ortalarından Kəngərli görünüşündə işlənməkdədir. Kəngərli familiyası Naxçıvan MSSR-də indi də qədim soy adını qorumaqdadır.

Altı min illik bir zaman içində kəngərlilər çox güman ki, Azərbaycandan yayılmışlar. Bizim eradan əvvəl IV-III minilliklərdə şumerlərin, III-I əsrlərdə Böyük Hun imperatorluğunun, bizim eranın I-V əsrlərində Şərqi və Qərbi Hun, VI-VIII əsrlərində Göy türk, IX-XI əsrlərdə Qaraxanlı və Xilafət, XI-XIII əsrlərdə Səlcuq, XIII-XIV əsrlərdə Osmanlı, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi kimi türk dövlətlərinin, XVIII-XIX əsrlərdə isə Azərbaycan, xüsusən Naxçıvan xanlığının tərkibində öz hərbiçi istedadları ilə seçilən kəngərlilər bu dövlətlərin aparıcı etnoslarından olmuş və bir çox müasir türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etmişlər (3, s. 89-91).

Qeyd edək ki, Cəbrayıldakı Qaraqanlı dağının adı da kanqlı tayfasının adını özündə saxlamışdır.

Mahmud Kaşğarlının «Divan»ındakı «balıq» komponentli toponimlərə Azərbaycan ərazilərində də rast gəlmək olur. N.Əsgərov yazır ki, Azərbaycanda elə bulaq, arx vardır ki, onların izahı dilimizin bir sıra qədim semantik xüsusiyyətlərini aşkarlamağa imkan verir. Belə hidronimlərdən biri Qax rayonunu ərazisindəki Ağa balıqlar bulağıdır. Bulağın adındakı Ağa komponenti qismən aydındır. Ağa sözü ilə balıq (rıba) sözü arasında heç bir məntiqi yaxınlıq yoxdur. Bəs, balıq sözü nə ilə bağlıdır, necə izah edilə bilər? Bu cəhətdən bir sıra toponimlərin tərkibindəki balıq leksemi haqqında T.Əhmədovun gəldiyi nəticə maraqlıdır: «Qədim türk abidələrində «şəhər», «qala divarları ilə əhatə olunmuş şəhər» şəhər mənasında işlənmiş balik (balıq) sözü həm müstəqil şəkildə (elliptik formada) İsmayıllı rayonunda kənd adı kimi (mənbələrin birinsində kəndin adı Balıqyurd formasında qeydə alınmışdır), həm də Tovuz royonu ərazisindəki Qarabalıq, Qutqaşen rayonu Dizaxlı kənd ərazisindəki Balıq yeri, Quba rayonu Aydınkənd kəndi ərazisindəki Balıqxaraba mikrotoponimlərinin tərkibində mühafizə olunmuşdur. M.Kaşğarlı balik sözünün türklərin islamiyyəti qəbul etməzdən çox-çox əvvəllər bu dildə «qala, şəhər» mənasında işləndiyini qeyd etməsi faktı da onların ilkin və ən qədim toponimlərdən olduğunu sübüt edir. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bizim tədqiq etdiyimiz Ağa balıqlar bulağının tərkibindəki balıq sözü, şübhəsiz, «şəhər, qala» mənasına daha çox yaxındır. Ağa komponenti məhz balıq sözünü tamamlayır. Ağa sözü isə qədim yazılı abidələrdə «böyük», «ulu», «tanrı» mənasında mənasında işlənmişdir. Deməli, Ağa balıqlar hidroniminin «böyük, müqəddəs şəhər» mənasına uyğun gələ bilməsi fikrini irəli sürmək olar Ehtimal etmək olar ki, həmin bulaq böyük bir şəhərin əhalisini su ilə təmin edə bildiyinə görə ona belə ad verilmişdir (15, s. 211- 213).

Azərbaycan ərazisində təkcə öz izlərini etnonim və toponimlər saxlamır, eyni zamanda Mahmud Kaşğarlının lüğətindəki yvyla adları da bu baxımdan istisna təşkil etmir. Məsələn, Turug - yayla adı (MK, I, 374). Azərbaycanın indiki ərazisində (Bərdə ətrafı) «Turu gədiyi» deyilən bir yer var. E. Əzizov belə bir məlumat verir ki, bu coğrafi ad ən qədim türk dillərindəki Turuğ sözü ilə bağlıdır. Turuğ- duracaq yeri, otlaq yeri deməkdir. Turuğ sözü sonralar «ğ» samitini itirərək turu şəklini almışdır. Turuğ lekseminin göstərilən mənası Turu gədiyinin coğrafi mövqeyinə uyğundur. Bu aşırım iki dağ arasında olan düzənlikdən ibarətdir. Keçmişdə mal-heyvanla buradan keçən adamlar həmin aşırımdan duracaq, otlaq kimi istifadə etdiklərinə görə bu yerə Turu gədiyi deyilmişdir. Turu gədiyi- «dayanacaq aşırımı, duracaq yeri» deməkdir (13, s. 28).

Peçenek= 1) 22 oğuz boylarından biri; 2) Rum yaxınlığında oturan türklərdən bir böluk. Digər varianda «Divan»da Beçenek şəklindədir (MK, I. 28; 30; 57; 488; II, 48; 67). Bu etnonim öz izlərini Biçənək formasında Naxçıvanın Şahbus rayonunda bir kənd və aşırımın adında qoruyub saxlamışdır. «Biçənək kəndi və Biçənək aşırımı məhz qədim türk tayfası olan peçeneklərin adı ilə bağlıdır. Peçeneklərin Azərbaycan ərazilərinə gəlmələrini ayrı-ayrı müəlliflər fərqli dövrlərlə əlaqələndirirlər. Tarixçi-toponimçi Q.Qeybullayev peçeneklərin Pzərbaycan ərazisinə bizim eranın I əsrində hunların, L.Hüseynzadəyə görə isə X əsrin sonlarında qıpçaqların tərkibində gəlib çıxmışlar. Bu cəhətdən Q.Qeybullayevin fikri düzgündür. Ona görə ki, qədim ərəb mənbələrində Naxçıvanın Biçənək kəndi və aşırımının adlarına təsadüf edilməkdədir.

Etnonmlərin şərhində Mahmud Kaşğarlının özünəməxsus fikri də əsas yer tutur. İzahda digər fikirlərə də yer ayrılır ki, bu da dövrün toponimiyasının əsas xüsusiyyətlərindən hesab edilə bilər. Məsələn, böyük toponimçi «Yemek» adından bəhs edir. Yazır ki, bunlar türklərinin bir bölyüdür. Mahmud Kaşğarlının hesab etdiyinə görçə bunlar qıpçaqların bir boyudur. Halbuki qıpçaqlar özlərini ayrı bir bölük sayırlar (MK, III, 29).

«Divan»da Tanğ art tiz adlı yayla adının art hissəsi (dağ yüksəkliyi, keçid mənasında) Q.Qeybullayevin nöqteyi-nəzərincə Dağlıq Qarabağın qədim adı olmuş Artsak toponimində öz izini saxlamışdır. Alimin fikrincə, Artsak «sak keçidi, aşırımı» mənasındadır (4, s. 169).

Tanğ art tiz yaylasının adında olan art kəlməsi Salvartı (Şahbuz), Xamart (Quba), Salvartı (Şəki) və s. dağ adlarında öz əksini tapmışdır ( 5, s. 467).

Beləliklə, Mahmud Kaşğarlının lüğətindəki toponimlərin bir çoxu öz izlərini respublikamızın ərazisindəki kənd, qəsəbə və digər ərazi adlarında qoruyb saxlamışdır. Bu cəhət toponimik vahidlərin inkişafda olan tarixini izləmək baxımından çox dəyərlidir.Bundan əlavə, tayfa miqrasiyalarının coğrafi koordinatlarını öyrənmək işində də bu izlərin mühüm rolu vardır.

QAYNAQLAR

1. Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. «Azərbaycan Ensiklopediyası» Nəşriyyat- Poliqrafiya Birliyi», 1999, s.115 - (584 s.).
2. AT, EL: Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. «Azərbaycan Ensiklopediyası» Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, Bakı, 1999, s.500 - (584 s.).
3. Qasımov A.M. Kəngərli və kəngərlilər. AOP , Bakı , 1986, s . 89-91.
4. Qeybullaev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı , Azərnəşr , 1994, s . 169.
5. Qeybullaev Q. K gtnoqenezu azerbaydcanüev. Baku, «Glm», 1991, s. 467 .
6. Eyvazova R.H. Mahmud Kaşğarinin «Divani-luğət-it türk» əsərindəki bir neçə etnonim və toponimlərin arealları. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri. III Respublika elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı, «Örnək» nəşriyyatı, 1992, s. 72 - (s. 70-73).
7. Mahmudov Y. Öyrənilməmiş səhifələr. Bakı, 1972, s. 6.
8. Mollazadə S.M. Azərbaycan dilinin yazılı abidələri və Azərbaycan toponimləi. AOP ., Bakı , 1986, s . 112- 115.
9. Məşədiyev Q.İ. Zaqafqaziyanın Azərbaycan toponimləri. Bakı , « Elm », 1990, s . 67 (148 s .).
10. Raşid-ad-din F. Oquzname. Baku, «Glm», 1987, s. 66
11. Rüstəmov Ə. Ermənistan SSR ərazisində Azərbaycan mənşəli toponimlər. Namizədlik dissertasiyası. Bakı, 1989, s. 56.
12. Şahbazlı F.Ş. Çəpni etnotoponimi. AOP, Bakı, 1990, s. 161- 162.
13. Əzizov Elbrus. Söz xəzinəsi. «Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1995, s. 28 - (127 s.).
14. Əliyev V.F. Sisian rayonunda türk köklü etnotoponimlər. AOP., Bakı, 1986, s. 95- 96
15. Əsgərov N.Ə. Bəzi hidronimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri. AOP, Bakı, 1986, s. 211- 213.

Резюме

В данной статье мы сосредоточились на некоторых топонимах, играющих роль моста между нашим прошлым и настоящим.
Большинство топонимов, упомянутых в словаре Махмуда Кашгарлы, оставили свои следы в названиях различных мест, поселений и деревень нашей республики. Данный аспект имеет чрезвычайную важность с точки зрения изучения развивающейся истории и топонимических единиц.