|
MÜƏLLİFİNƏ
UĞUR GƏTİRƏN ƏSƏR
Cahid
İsmayıloğlu. XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası (Mahmud
Kaşğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsəri əsasında). Bakı:
«Elm» nəşriyyatı, 2008, – 231 s.
«Heç bir şey izsiz yox olmur» müdrik
kəlamı Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğət-it-türk» əsəri ilə
də təsdiq olunur. XI əsrdə belə bir lüğətin meydana çıxması
təsadüfi deyil.
Qərbdən Şərqə böyük ərazilərdə
məskunlaşmış türk xalqlarının yaratdıqları, qurduqları, ad
verdikləri izsiz yox ola bilməzdi. Kaşğari olmasa da, başqa
bir türk ortaya çıxmalı və bunları əbədiləşdirməli idi. Bu
vəzifə tarixdə «Mahmud Kaşğari» adını daşıyan, həqiqi şəklini
belə görə bilmədiyimiz bir türkün öhdəsinə düşmüş, o bu vəzifənin
məsuliyyətini dərk edərək böyük bir xəzinə yaratmışdır. Minlərlə
tədqiqatçı bu xəzinədən pay götürür. O cümlədən haqqında bir
neçə söz demək istədiyimiz bu əsərin müəllifi Cahid İsmayıloğlu
da.
Cahid İsmayıloğlu istedadlı
bir gəncdir. Namizədlik mövzusu götürənə qədər türk tarixinə,
Azərbaycan türk dilinin inkişaf yoluna dair xeyli məqalə yazmışdır.
Yazıları burada və Türkiyədə çap olunmuşdur. İstiqaməti xəlqi
və millidir. Vətənsevər bir gəncdir.
C.İsmayıloğlunun seçdiyi
mövzu bu yaxınlarda avtoreferatı ilə tanış olduğum, lakin
adını demək istəmədiyim bir «doktorluq dissertasiyası»ndan
on dəfə faydalı və maraqlıdır. Cahid M.Kaşğaridən başlasa
da, əsərin məzmunu yalnız Kaşğari «Divan»ının materialları
ilə məhdudlaşmır. Müəllif düzgün yol tutmuş, birinci minillikdən
və sonrakı dövrlərdən keçib gələ bilmiş başqa mənbələrə də
– qədim türk yazılı abidələrinə, «Oğuznamələr»ə, Yusif Balasaqunlunun
«Kutadqu bilik» əsərinə yeri gəldikcə nəzər salmalı olmuşdur.
Onomastik leksika terminoloji
advermə baxımından bəzən çox xırdalanır. Əslində, cəmiyyətin
və dilin inkişaf tarixini öyrənmək istiqamətində antroponimlər,
etnonim və toponimlər kifayət qədər material verir. Müəllif
də öz tədqiqatını, başlıca olaraq, bunların üzərində qurmuşdur.
Kaşğari «Divan»ının
onomastik leksikası zəngindir və bu əsasda bir tarix yaratmaq
olar. Elə buna görə də müəllif tədqiqat prosesində yeri gəldikcə
o dövrün cəmiyyət tarixinə də diqqət yetirməli olmuşdur. Lakin
bir dilçi kimi, təbii ki, məqsəd xüsusi adların linqvistik
təhlili, dilçilik baxımından tədqiqidir. Müəllif fakt və hadisələri
sadalamaqla vəzifəsini yerinə yetirə bilməzdi. Odur ki əsər
bütövlükdə faktların təhlili və etimoloji araşdırmalar üzərində
qurulmuşdur.
Türk tarixi bilərəkdən
və ya bilməyərəkdən daim təhrif edilmişdir və bu proses hələ
də davam etməkdədir. Türk xalqlarının tamamilə gənc olduğunu,
dünən, srağagün yarandığını güman və iddia edənlər var. Müəllifin
tədqiqatının nəticələri, topladığı dəlillər və faktlar saxta
və yanlış «tarixlər»i təkzib edir. Bəzilərinin fikirlərinə
görə, bizim I minilliyin ortalarından II minilliyin ortalarına
və hətta XVIII əsrə qədər Yer üzündə vahid ümumtürk ədəbi
dili («türki» adlanan dil) olub. Müəllifin Kaşğari lüğəti
əsasında apardığı hələ ilkin araşdırmalar bu cür konsepsiyanın
uydurma, yanlış və zərərli olduğunu bir daha təsdiq edir:
«Qaraxanlı islam dövləti idi. Kaşğar bu dövlətin mərkəzi sayılırdı.
Həmin dövlətin şərqdə Koçu dövlətində yaşayan, buddizm dininə
sitayiş edən uyğurlarla münasibət və əlaqələri çox da yaxşı
olmamışdır. Maraqlı budur ki, adları çəkilən əsərlərin meydana
gəldiyi dövrdə həmin bölgələrdə bir-birindən mahiyyət etibarilə
fərqlənən iki mədəniyyət və iki ədəbi dil mövcud idi. Kaşğar
türklərinin dilinə ərəb-fars elementləri, uyğur türklərinin
dilinə isə çin və sanskrit dillərinə məxsus olan leksik-terminoloji
vahidlər daxil olmağa başlayırdı». Hələ bu tərəfdə – qərbdə
həmin dövrdə «Dədə Qorqud» kimi misilsiz abidəsi olan, ümum¬xalq
dili kimi III-V əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan dilini demirik.
Buradakı fikir tam doğrudur.
Müəllif bütün türk dünyasından deyil, bir bölgədə mövcud olan
iki ədəbi dildən danışır. Müəllifin qeyd etdiyi bu məlumat
əsaslıdır. Deməli, o dövrə məxsus başqa ədəbi dillər haqqında
da danışmaq mümkündür.
Məlumdur ki, hər bir
əsərdə ondan əvvəl deyilmiş fikirlərə istinad edilməli və
doğru olanlar ortaya çıxarılmalıdır. Bəzən bizim elmi ədəbiyyatda
belə fikirlərə rast gəlirik (müəllif kimə istinad etdiyini
bildirməsə də): «Qədim ana türk yurdundan durmadan Orta və
Ön Asiyaya doğru axına başlayan köçəri tayfalar (kursiv bizimdir
– Q.K.) yerləşdikləri, məskunlaşdıqları yeni-yeni coğrafi
ərazilərdə mədəni həyata qatılmış və qısa zaman kəsiyində
sənət və əkinçilikdə irəliləyiş əldə etmişlər». Hələ də bizim
tədqiqatçılar (tarixçilər, dilçilər və b.) tarixin gedişini
əksinə izah edir, nəzərə almırlar ki, Türklərin ana yurdu
Kaşğar və ya Altay deyil, Ön Asiyadır. Bu cəhətdən Cahid həm
bu əsəri, həm də bu vaxta qədər yazdığı bir sıra məqalələri
ilə düzgün yoldadır. Türkün beşiyi Ön Asiyadır.
Cahid İsmayıloğlu araşdırmalar
əsasında bu qənaətə gəlir ki, M.Kaşğari daha çox Xaqanlıq
türkcəsini, Çigilcə və Oğuzcanı canlandıra bilmiş, bununla
yanaşı: «…Bizans hüdudlarından Çin sərhədlərinə qədər uzanan
türk ellərində yaşayan türk qəbilə və tayfalarının ləhcə və
dillərindən də nümunələr vermişdir. Kitabda türklərin yaşadığı
yerlərə, türk etnoqrafiyasına, onların toplum həyatına, inanclarına
dair də məlumatlar tapmaq olar». Müəllifin meyil və istəyi
doğrudur, şərqdən qərbə demir, Bizansdan şərqə doğru nəzərdə
tutur. Bu, türklərin yayılma istiqamətini düzgün əks etdirir
(sonrakı geri qayıtmaları istisna etmirik). Bu dövrdə feodalizmin
min ilə yaxın yaşı vardı və artıq xalqlar mövcud idi. Kaşğari
təsadüfi hallarda kiçik qəbilələri araşdırmağı çatdıra bilərdi.
Kaşğari lüğətindəki
antroponimlərin tədqiqi bir çox cəhətdən maraqlı və faydalıdır.
Ərəb işğalı nəticəsində islam dinini qəbul etmiş türk xalqları
istifadə etdikləri xüsusi şəxs adlarını bir çox hallarda unutmuş,
ərəb mənşəli xüsusi adlara keçmişlər. Lakin Kaşğari dövründə
hələ islam dini insanların beyninə, qanına o dərəcədə yeriməmişdi,
qədim türk ad ənənəsi müəyyən nisbətdə davam etməkdə idi.
Monoqrafiya müəllifi bu cəhəti nəzərə almış və yazmışdır:
«Şəxs adları türklərin qədim tarixini - islamdan əvvəlki dövrünü,
onların adqoyma ənənələrini, dünyagörüşünü, dini-mifoloji
təsəvvürlərini, psixologiyasını, qohumluq münasibətlərini,
məşğuliyyətini və s. əks etdirir».
Müəllif özündən əvvəlki
tədqiqatçıları düzgün tənqid edir ki, onlar «Divan»dakı adların
mənşəyindən danışarkən türk mənşəli xüsusi adlara – antroponimlərə
az diqqət yetirmişlər. Ona görə də əsərdə bu cür antroponimlərə
xüsusi yer vermiş müəllif, türk mənşəli antroponimlərdən danışarkən
türkləri elmi ədəbiyyata əsasən iki qrupa - şimal və cənub
türk xalqlarına ayırmışdır: «Tədqiqatlar göstərir ki, Mahmud
Kaşğarlı dövründə bütün türk xalqları iki – şimal və cənub
qrupuna ayrılmışdı. Şimal qrupunu qıpçaqlar, peçeneqlər, tatarlar,
qırğızlar təşkil etdiyi halda, cənub qrupunu uyğurlar, tabğaclar,
çigillər, tuxsilər, yağmalar, cumullar, çaruklar və digərləri
təşkil edirdi». Müəllif N.A.Baskakovdan götürdüyü bu bölgünü
təbii olaraq təkmilləşdirməli olmuşdur.
C.İsmayıloğlu türk mənşəli
xüsusi adların (antroponimlərin) şərhini də bu istiqamətdə
aparmalı olmuşdur. Türk mənşəli adlarla yanaşı, əsərdə fars
mənşəli antroponimlərə də geniş yer verilmişdir. «Divan»dakı
Alp Ər Tonqa adı haqqında, təbii olaraq, bir qədər geniş bəhs
edilmişdir. Tonqanın, onun qızı Kazın, oğlu Barsğanın adları
Qaraxanilərdən 1700 il əvvəlin hadisələri ilə bağlıdır və
deməli, müəllif onların adlarından danışmaqla M.Kaşğaridən
1700 il əvvəlin hadisələrini və dil-nitq xüsusiyyətlərini
nəzərdən keçirməli, Midiya dövlətindən, Midiya imperiyasının
son çarı Astiaqdan, böyük Turan imperatorundan danışmalı olmuşdur.
Nə qədər böyük hadisələrdir ki, iki min ilə yaxın bir dövrdə
xalqın yaddaşınqdan silinməmişdir.
«İsadan öncə VII əsrdə yaşayan Saka hökmdarı Alp Ər Tunğa
(Əfrasiyab) Edil (=Volqa) çayı tərəfindən gələrək Dəmirqapı
üzərindən Ön Asiyaya keçmiş…» – sözlərindən oxucu belə nəticə
çıxarmamalıdır ki, Tonqa Orta Asiyalıdır. Bunlar onun son
döyüşləri dövrünə aiddir, öz ordusunu itirərkən dolandığı
yollardır. Alp Ər Tonqa Ön Asiyalıdır – Azərbaycan türk Midiya
dövlətinin son çarıdır.
Müəllif qeyd edir ki,
Mahmud Kaşğari türklərin Rumdan Maçinədək olan geniş bir ərazidə
yaşadığını və əsl türklərin 22 tayfadan ibarət olduğunu göstərir.
Onun verdiyi bilgilərə görə, hər bir tayfanın çoxlu uruğları
(qəbilələri) var ki, onların sayını yalnız tanrı bilir. Böyük
türkoloq bunlardan əsasən ana uruğları yazmış, kiçik tayfalardan
isə bəhs etməmişdir. Amma o, oğuz türklərinin kiçik uruğlarını,
mal-qaralarının damğalarını da yaddan çıxarmamış, insanların
bu məlumatı bilmələrinin ehtiyacdan irəli gəldiyinə işarə
vurmuşdur.
«Divan»da ən mühüm məsələlərdən
biri Azərbaycanla, Azərbaycan türkləri ilə bağlı fikirlərin
araşdırılmasıdır. Bu cəhətə az fikir verilməyib. Məsələn,
müəllif qeyd edir ki, Mahmud Kaşğari beş oğuz şəhərinin adını
çəkir: Sepren, Sitkün, Suğnak, Karnak, Karacuk. Bunlardan
Seprenin Şabran olduğu müəyyənləşdirilir. Şabran Azərbaycan
şəhəridir, o biri şəhərləri də axtarmaq lazım idi.
M.Kaşğarinin «Divan»ında
işlənmiş antroponim, etnonim və toponimlər yalnız Kaşğari
dövrünün məhsulu deyildir. Bu adlardan eləsi var ki, Kaşğaridən
iki min il əvvələ aiddir. Eyni zamanda, Kaşğarinin toplayıb
təqdim etdiyi xüsusi adlar 11-ci yüzilliklə məhdudlaşmır,
sonrakı yüzilliklərdə də işlənməkdə davam edir. Bu baxımdan
C.İsmayıloğlu Kaşğarinin «Divan»da verdiyi adları sistemli
şəkildə üzə çıxarıb təhlil etməklə çox böyük bir dövrün xüsusi
ad sistemini nəzərdən keçirməli olmuşdur. Həm də nəzərə alsaq
ki, burada yalnız insan adları deyil, etnonimlər, geniş mənada
toponimlər (şəhər, dağ, dərə, meşə, çay adları və s.) öyrənilmişdir,
o zaman bu əsərin dəyəri daha da artmış olur. Həqiqətdə də
C.İsmayıloğlu böyük zəhmətə qatlaşmış, xüsusi adların «Divan»a
səpələnmiş böyük bir layını türkü, türkün tarixini sevən bir
tədqiqatçı kimi üzə çıxarmış, təhlil etmişdir.
Əsərdə onomastik leksikanın
linqvistik təhlili ön plandadır. Müəllif çalışmışdır ki, Kaşğarinin
öz qeydləri və ya müasir elmi ədəbiyyat əsasında imkan daxilində
hər bir xüsusi adın mənşəyi ilə bağlı fikir söyləsin, etnonimin,
toponim və ya antroponimin necə yarandığı barədə ən ağlabatan
şərhlərlə oxucunu inandırsın və əksərən də bu istəyinə nail
olmuşdur. Əlbəttə, elə sözlər var ki, onların məna və mənşəyini
insanlar artıq unutmuşlar, ona görə də bir neçə yerə yozmaq
mümkündür. Bu əsərdə də belə faktlar var və müəllif gənc olmasına
baxmayaraq, əksərən onlara dair ən ağlabatan fikirləri seçib
götürmüşdür. Bu cəhətdən əsər yaxşı təəssürat yaradır. Oxucu
türkün keçmişi ilə tanış olur, onun advermə adət-ənənələrini
öyrənə bilir.
Lakin təhlil bunlarla
bitmir. Hər bir xüsusi adın arxasında bir cəmiyyət durur.
Bu baxımdan linqvistik təhlil prosesində oxucu o dövrün adət-ənənələri,
ictimai-siyasi vəziyyəti, quruluş xüsusiyyətləri, yaşayış
tərzi, mədəni inkişaf səviyyəsi ilə də tanış ola bilir, bütövlükdə
türk aləminin bir neçə əsrlik mənzərəsi göz önünə gəlir.
Müəllif tədqiqat prosesində
mümkün olan çoxsaylı elmi ədəbiyyata kifayət qədər baş vura
bilmiş, fikirlərinin isbatı üçün onlardan lazımi şəkildə istifadə
edə bilmişdir. Kitab türkoloji aləm üçün faydalı olacaqdır.
Monoqrafiya göstərir
ki, belə bir çətin mövzunun öhdəsindən bacarıqla gəldiyi üçün
Cahid İsmayıloğlu tədqiqat işlərini davam etdirərsə, türkologiyada
uğurlar qazana bilər.
Prof.
Q.Ş.Kazımov
04.10.2008
• «Kredo» qəzeti, N14
(533), 11 aprel 2009-cu il.
|
|