Baş səhifə Elmi iş Elmi məqalələr Ədəbiyyat Mətbuatdan Video Əlaqə
Cahid İsmayıloğlu













MÜNDƏRİCAT
Baş səhifə
Elmi iş
Məqalələr
Elmi məqalələr
Ədəbiyyat
Mətbuatdan
Rəylər
Video
Foto albom

 
| More

 

 

TÜRKOLOJİ ALƏM ÜÇÜN FAYDALI ƏSƏR

Cahid İsmayıloğlu. XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası (Mahmud Kaşğarlının «Divanü lüğat-it-türk» əsəri əsasında). Bakı: «Elm» nəşriyyatı, 2008, – 231 s.Dərin bir ensiklopedik biliyə malik olan Mahmud Kaşğarlı XI əsrdə geniş bir ərazidə yerləşən türk ellərini el-el, oba-oba, oymaq-oymaq gəzib-dolaşmış, onların dillərini və ləhcələrini öyrənmiş, tarixdə əbədi yaşayan “Divanü lüğat-it-türk” əsərini qoyub getmişdir. Prof. Ə.Abdullayev yazır ki, Mahmud Kaşğarlı maşın və təyyarə olmadığı bir zamanda az müddətdə, təkbaşına türk diyarlarını dolaşmış, türk dillərinin materiallarını toplamış və dəyərli bir lüğət tərtib etmişdir. Elə bir lüğət ki, onu indiki zamanda onlarla işcisi olan müasir imkanlara malik elmi-tədqiqat institutu bir necə ilə tərtib edə bilər.

İndiyə kimi bu əsər haqqında çox yazılmış, çox danışılmış və bundan sonra da ondan dönə-dönə bəhs ediləcəkdir.

Bu əsərin xarakterik cəhətlərindən biri olaraq qeyd edilə bilər ki, hələ Avropada tarixi-müqayisəli metoddan istifadə edilmədiyi bir zamanda və avropalılardan çox-çox öncə M.Kaşğarlı əsərini bu metodla yazmışdır.

Türk xalqlarına misilsiz hədiyyə olan bu əsər indi də öz əhəmiyyətini nəinki itirməmiş, hətta alimlərin hər gün müraciət etdiyi stolüstü kitabına çevrilmişdir. Buna görə də M.Kaşğarlının adı bütün türk xalqlarının, eyni zamanda dünya türkoloqlarının yanında əzizdir. Bu baxımdan Cahid İsmayıloğlunun “Elm” nəşriyyatında nəfis şəkildə çapdan buraxdığı “XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikası” (Mahmud Kaşğarlının Divanü-lüğat-it-türk” əsəri əsasında) monoqrafiyasını da yüksək qiymətləndirmək olar. Kitabın ön söz müəllifi filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Kazımov, elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru Məhəbbət Mirzəliyeva, pəyçilər filologiya elmləri doktoru Roza Eyvazova və filologiya elmləri doktoru, professor Qara Məşədiyevdir.

Monoqrafiyada XI yüzilliyin tarixi onomastik leksikasının dərin elmi təhlili verilir, həmin dövrün şəxs, tayfa və yer adları böyük türkoloq Mahmud Kaşğarlının “Divanü-lüğat-it-türk” əsərindəki faktlar əsasında tədqiqata cəlb edilir, qiymətli fikirlər söylənilir. Prof. Q.Kazımov “Müəllifinə uğur gətirən əsər” adlı geniş və əhatəli ön sözündə yazır ki, Cahid İsmayıloğlu istedadlı bir gəncdir. Namizədlik mövzusu götürənə qədər türk tarixinə, Azərbaycan türk dilinin inkişaf yoluna dair xeyli məqalə yazmışdır. Yazıları burada və Türkiyədə çap olunmuşdur. İstiqaməti xəlqi və millidir. Vətənsevər bir gəncdir. C.İsmayıloğlunun seçdiyi mövzu bu yaxınlarda avtoreferatı ilə tanış olduğum, lakin adını demək istəmədiyim bir “doktorluq dissertasiyası”ndan on dəfə faydalı və maraqlıdır. Cahid M.Kaşğaridən başlasa da, əsərin mövzusu yalnız Kaşğari “Divan”ının materialları ilə məhdudlaşmır. Müəllif düzgün yol tutmuş, birinci minillikdən və sonrakı dövrlərdən keçib gələ bilmiş başqa mənbələrə də - qədim türk yazılı abidələrinə, “Oğuznamələr”ə, Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” əsərinə yeri gəldikcə nəzər salmalı olmuşdur.

Onomastik leksika terminolojisi advermə baxımından bəzən çox xırdalanır. Əslində, cəmiyyətin və dilin inkişaf tarixini öyrənmək istiqamətində antroponimlər, etnonim və toponimlər kifayət qədər material verir. Müəllif də öz tədqiqatını, başlıca olaraq, bunların üzərində qurmuşdur.

Kaşğarlı “Divan”ının onomastik leksikası zəngindir və bu əsasda bir tarix yaratmaq olar. Elə buna görə də müəllif tədqiqat prosesində yeri gəldikcə o dövrün cəmiyyət tarixinə də diqqət yetirməli olmuşdur. Lakin bir dilçi kimi, təbii ki, məqsəd xüsusi adların linqvistik təhlili, dilçilik baxımından tədqiqidir. Müəllif fakt və hadisələri sadalamaqla vəzifəsini yerinə yetirə bilməzdi. Odur ki, əsər bütövlükdə faktların təhlili və etimoloji araşdırmalar üzərində qurulmuşdur.

Cahid İsmayıloğlunun monoqrafiyasında M.Kaşğarlının nəzərdən keçirdiyi türk yer adlarının tədqiqi elmi-nəzəri baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, Orta Asiyada türk yer adlarının əmələgəlmə və inkişaf tarixini öyrənmək üçün əsas sayıla bilər. Müəllif “Giriş” hissədə doğru olaraq yazır ki, bu ərazi VI-VII əsrlərdə qurulmuş Göytürk dövlətinin əraziləri idi. Bu dövlətdə balık, oba, yazı, yurt, yış, yar, kaş və s. bu kimi ilk coğrafi apelyativlər təşəkkül etməyə başlamış, daha sonralar Göytürk dövlətinin yerini alan Uyğur xanlığında Türk yer adları sistemi formalaşmışdır. Müxtəlif dinləri qəbul etsə də, heç bir maneəyə tuş gəlməyən türk xanlığı köçəri həyatdan oturaq həyata keçərkən də türk coğrafiyası və onun toponimikasını, türk toplumunun yer adları sistemini dəyişməyə imkan verməmişdir. Türk adlı yeni şəhərlər salınmışdır, balıqlar törəməyə başlamışdır. İlk yer adı kimi mənşəyi maraq doğuran balıq sözü, VII əsrdən etibarən türk dövlət və mədəniyyət işləri üzərində yer tutmuş, yerinə və qavranmasına görə xüsusi məna qazanmışdır. Əslində, bu söz (balıq) dövlət idarələrində rəsmən “şəhər, qala” mənasında istifadə olunduğu halda, XI əsr Arğularında (arğu dilində - C.İ.) “çamur, balçıq (palçıq)” anlamında işlənmişdir. Eyni rəmzi söz köçəri türk dairələrində yurd sözü ilə dəyişdirilmişdir. Müxtəlif dəyişdirilmələrə məruz qalan türk yer adları sistemi zaman-zaman tayfaların yayılma arealı (məkanı) və miqrasiyası ilə bağlı olduqca zəngin inkişaf yolu keçmişdir.

C.İsmayıloğlu monoqrafiyada fikirlərinin isbatı üçün zəngin mənbələrə söykənir. Tədqiqatçı statistik hesablamaları da bacarıqla aparır. O, göstərir ki, lüğətdə 7500-ə qədər sözün M.Kaşğarlı tərəfindən elmi təhlili verilmiş, lüğəvi vahidlərin ümumtürk səciyyəsi və tayfa mənsubiyyəti qeyd olunmuşdur. C.İsmayıloğlu eyni zamanda tanınmış dilçi – türkoloqların hesablamalarına da baş vurur. Məsələn: Əmir Nəcibin statistikasına əsasən “Divan”da 232 söz oğuzlara, 44 söz cigillərə, 42 söz arqulara, 15 söz qıpçaqlara, 10 söz uyğurlara, 25 söz isə oğuzlara və qıpçaqlara (ortaq) aid edilmişdir.

Ümumiyyətlə, fərqli görünsə də, Brokkelmanın hesablamalarına görə “Divan”da 7.993, Bəsim Atalayın hesablamalarına görə 8.783, Özbəkistan alimlərinin hesablamalarına görə 9.222 söz vardır. Əsərdə 5.147 adın, 3.477 felin olduğu göstərilir.

İki böyük fəsildən ibarət olan bu əsərdə M.Kaşğarlının “Divan”ındakı onomastik vahidlər Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq kompleks və sistemli şəkildə tədqiqata cəlb edilmişdir. Birinci fəsildə müəllif “Divan”dakı antroponimlərin mənşəyini, onların morfoloji və sintaktik quruluşunu, leksik-semantik tiplərini, ləqəbləri, etnonimləri araşdırmış, elmi baxımdan dəyərli fikirlər söyləmişdir. İkinci fəsildə tarixi toponimik leksikaya baş vurulur. Burada dövrün yer adları, tarixi toponimik leksikada şamanizmin izləri, “Man” komponentli toponimlər, “Divan”dakı oykonimler, mifoloji toponimlər, oronimlər, hidronimlər, keçid xarakterli – paralel, toponimlərin çoxvariantlılığı, ulduz adları, “Divan”dakı toponimlərin Azərbaycan ərazisindəki izləri təhlil süzgəcindən keçirilir.

Müəllif tədqiqat prosesində fikirlərinin isbatı üçün çoxsaylı elmi ədəbiyyatdan da uğurla faydalanmışdır. Biz şübhə etmirik ki, Cahid İsmayıloğlunun bu əsəri müəllifinə şöhrət gətirəcək, dilçi – türkoloq mütəxəssislərin stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

Maarif Xalıqov,
tarix elmləri namizədi.

• «Katarsis dünyası» qəzeti, sayı: 03 (003), 28 aprel 2009-cu il, səhifə 4.

 

 



Biblioqrafik göstəricilər
1. Azərbaycan dilində
2. Türk dilində
3. Özbək dilində
4. Uyğur dilində
5. Qazax dilində
6. Türkmən dilində
7. Tatar dilində
8. Başqırd dilində
9. Tacik dilində
10. Fars dilində
11. Çin dilində
12. Yapon dilində
13. Rus dilində
14. İngilis dilində
15. Alman dilində
16. Fransız dilində
17. İtalyan dilində
18. Macar dilində

 



© 2007 WebStudio.AZ
Copyright © 2009 Cahid İsmayıloğlu / www.cahidismayiloglu.com; www.ismayiloglu.com; www.cahid.info.